"bank ishi" kafedrasi

8-mavzu. Kreditlashni tashkil etish asoslari 
 

---

270 
Reja: 
1.
 
Tijorat banklarida kreditlashni tashkil etish asoslari.
2.
 
Kredit mexanizmi va uning elementlari
.
 
3.
 
Tijorat banklarida kredit operatsiyalarini tashkil etishning huquqiy asoslari.
 
Jamiyat taraqqiy etib evolutsion yo’l bilan asrlar davomida bugungi kundagi 
rivojlanish bosqichiga erishgan bo’lsa, bank-moliya sohasining rivojlanishida ibtidoiy 
jamoa davrida chorvachilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishi, shuningdek ortiqcha 
iste’mol tovarlari ishlab chiqarilishi muhim turtki bo’lib xizmat qilgan. Bugungi kundagi
jamiyatga xizmat qilayotgan iqtisodiyot asrlar davomida ishlov berilib, sayqallanib kelgan. 
Shunga qaramasdan iqtisodiyotning asosiy maqsadi cheklangan resurslar bilan cheksiz 
ehtiyojlarni qondirish masalasi murakkabligini yo’qotmagan.Yer yuzida integratsiyalashuv 
va globallashuv jarayonining rivojlanishi bilan savdo aloqalari kengayib ishlab 
chiqaruvchilar qo’lida ortiqcha mablag’lar paydo bo’lgan. Ortiqcha mablag’lardan 
foydalanish va uning qiymatini saqlab qolish zarurati yuzaga kelgan. Dastlab Italiyada 
Jirobanklarning paydo bo’lishi pul ayriboshlash operatsiyalarning rivojlanishiga sabab 
bo’lgan bo’lsa, keng ma’noda bank-moliya sohasining rivojlanishiga asos bo’lgan. Shu 
tariqa iqtisodiyotga ssuda tushunchalari kirib kelgan. Ssuda tushunchasi kredit 
tushunchasidan oldin paydo bo’lgan bo’lib, ko’rinish jihatdan tovar va pul shaklida 
bo’lgan. Kredit tushunchasi paydo bo’lish tarixiga ko’ra ssuda tushunchasidan “o’sib” 
chiqqan bo’lib bozor iqtisodiyotiga xos tushunchadir. Jamiyatda tovar-pul 
munosabatlaridan keying vujudga kelgan muhim ijtimoiy – iqtisodiy munosabatlardan biri 
kredit
munosabatlari hisoblanadi. Kredit pul kabi iqtisodiy kategoriya bo’lib, pul 
mablag’larining samarali ishlashiga, xo’jalik yurituvchi subyektlar va jismoniy 
shaxslarning ortiqcha vaqt va pul sarf qilmasdan qo’shimcha pul mablag’lariga bo’lgan 
talabini qondirishda ayniqsa muhimdir. Iqtisodiy adabiyotlarda “kredit” so’zi lotincha 
“creditium”- ssuda, qarz so’zidan paydo bo’lganligi qayd etiladi. Ayrim iqtisodchi olimlar 
“credo”, ya’ni “ishonaman” degan ma’noni anglatishini qayd etishgan. Albatta kredit 
munosabatlarida ishtirok etayotgan tomonlarning bir birlariga bo’lgan ishonchi muhim 
omil hisoblanadi. Bu yerda kreditor, kreditni berishda asosiy masala kredit oluvchiga 
nisbatan “ishonchi” muhim ahamiyat kasb etadi. Kredit va kredit munosabatlarining 
vujudga kelishida ishonch bilan birgalikda shunday bir kategoriya mavjudki, bu kreditor 
va qarz oluvchi o’rtasida o’zaro iqtisodiy hamkorlikni amalga oshirishga undaydi. Buni 
kreditor va qarz oluvchi nuqtayi nazardan qaraydigan bo’lsak, kreditorning ushbu 
munosabatlarni rivojlantirishiga asosiy omil bu iqtisodiy manfaatdorlik, ya’ni kredit foizi 
hisoblanadi. Qarz oluvchi uchun esa ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini 
ta’minlash orqali tegishli iqtisodiy manfaatdorlikka erishishdir. 
Zamonaviy iqtisodiyotda kredit muhim moliyaviy element sifatida mamlakat 
iqtisodiyotini 
rivojlantirishning 
muhim 
omili 
hisoblanadi. 
Kredit 
va 
kredit 
munosabatlarining vujudga kelishi va rivojlanishining asosida tovar ishlab chiqarish, 
chuqurroq ma’noda aytadigan bo’lsak, kapital muomalasi va aylanishi yotadi. Kreditning 
mohiyatiga bir qator olimlar o’zlarining turli ta’riflarini berishgan. Jumladan, V. A 
Shegorsova: “Kredit – qaytarish va to’lov sharti bilan qarzdorga vaqtinchalik foydalanish 

---

271 
maqsadida pul mablag’i yoki moddiy buyum ko’rinishida berish jarayonida vujudga 
keladigan iqtisodiy munosabatlar tizimidir”
66
.
Kreditning iqtisodiy mohiyatiga berilgan ta’riflardan ko’rinib turibdiki, bu 
borada olimlarning fikrlari har xil va turli yondashuv asosida yuzaga kelgan. Kreditning 
mohiyatini to’liqroq ochib berishda uning subyektiv va obyektiv mohiyatiga alohida 
e’tibor berish lozim. Kreditning sub’yektiv mohiyati bir – biriga bog’liq bo’lgan “kreditor” 
va qarz oluvchining munosabatlari namoyon bo’ladi.