Baholash ishi va investitsiyalar” kafedrasi “loyihaviy moliyalashtirish” fanidan ma’ruza matni

1- rasm. Risk uchun mukofotning risk darajasi (β -koeffitsienti)ga bog‘liqligi¹⁷
Loyiha samaradorligini ifodalovchi sof joriy qiymatni aniqlash formulasiga asosan, risk uchun mukofot loyihani amalga oshirish yillari davomida ortib boradi, chunki loyiha bo‘yicha kelib tushadigan pul oqimlari uzoq yillar davomida yig‘ilib borishi yuqori risklar bilan bog‘liq (qancha loyihaning muddati uzoq, pul mablag‘lari ko‘p bo‘lsa, shuncha u yuqori riskli hisoblanadi).
Riskni hisobga oluvchi foiz stavkalar usuli quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
- avvalo risksiz investitsiyalarga mos keluvchi boshlang‘ich diskontlash normasi (kapital “bahosi”)aniqlanadi – E ;
- mazkur loyihaga ta’sir etuvchi risklar darajasi aniqlanib, risk uchun mukofotni hisobga olgan holda diskont normasi aniqlanadi – E_r :
- agar risk uchun mukofot ekspert usuli bilan aniqlansa, diskont stavka quyidagiga teng bo‘ladi:
Er = E + Mr (10)
Bunda, Er – riskni hisobga oluvchi foiz stavka, E – risksiz foiz stavka, Mr – risk uchun mukofot.
- agar risk uchun mukofot β –koeffitsientga asoslanib aniqlansa, diskont stavka quyidagiga teng bo‘ladi:
Er = E + (R- r)* β (11)
Bunda, R – investitsiyalarning bozordagi o‘rtacha daromadlilik normasi.
- riskni hisobga oluvchi diskont stavka - rr yordamida sof joriy qiymat(NPV) hisoblanadi:
- agar NPV>0 bo‘lsa, loyiha samarali hisoblanadi;
- agar ikkita loyiha taqqoslansa, qaysi loyihaning sof joriy qiymati yuqori bo‘lsa, shu loyiha eng afzal hisodlanadi.
Riskni hisobga oluvchi foiz stavkalar usulida loyiha samaradorligini hisoblashda risksiz foiz stavkaga qo‘shimcha tarzda risk uchun foiz qo‘shish orqali risk omillarini hisoblashga imkoniyat yaratadi. Innovatsiya loyihalarida riskni hisobga olish maqsadida 10-20% gacha qo‘shimcha foiz stavkalari qo‘shiladi. Muqobil investitsiyalarda qo‘shimcha 6% gacha, yangi investitsiya loyihalariga qo‘shimcha 5-15% gacha, ilmiy tadqiqot ishlari bilan bog‘liq bo‘lgan investitsiya loyihariga qo‘shimcha tarzda 10-20% tariqasida stavkalar qo‘shiladi.
5. Investitsiya loyihalari risklarini tahlil qilish va baholashning ssenariylar usuli sezgirlik tahlili usulining davomi bo‘lib, bunda sof joriy qiymatni xisoblashga ta’sir etuvchi omillarning barchasi bir vaqtning o‘zida o‘zgartirilganda NPV qanday o‘zgarishi hisoblanadi. SHunday yo‘l bilan loyihani pul oqimlarini ifodalovchi asosiy omillarning bir vaqtda o‘zgarganda sof joriy qiymatga bo‘lgan ta’siri aniqlanadi. Ushbu usulning asosiy afzallik tomoni shundaki, barcha parametrlar o‘zgarganda ularning o‘zaro bog‘liqligi (korrelyasiyasi) ham hisobga olinadi.
Ssenariylar usulida har bir ssenariy ekspertlar yordamida tanlanadi, bu ssenariylar bir-biridan iqtisodiy holat bo‘yicha (ko‘tarilish yoki pasayish); qandaydir bozordagi holat bo‘yicha (masalan, neft bozori yoki boshqa bozorlar); davlat yoki kompaniyaning qandaydir harakatlarining oqibatlarini (makroiqtisodiy siyosat, xalqaro shartnomalarni) ifodalashi mumkin. Ssenariy sifatida bir vaqtning o‘zida bir necha parametrlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatuvchi bo‘lishi mumkin bo‘lgan voqea yoki hodisalarni olish mumkin.
Ssenariylar usuli investorlarga loyiha daromadlarini va risklarini aniqlash uchun alohida loyiha parametrlarini o‘zgarish ehtimolligini va bu o‘zgarishlarning o‘zaro bog‘liqligini baholashga imkoniyat bermaydi, balki har bir ssenariy bo‘yicha barcha parametrlarni o‘zgartirib daromadlilik aniqlanadi hamda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan hodisalarning rivojlanish ehtimoli baholab beriladi.
Ssenariylar usuli yordamida loyiha risklarini aniqlashda analitiklar loyiha menejerlaridan loyihaning pessimistik variantini (masalan, sotish xajmining pastligi, past narhlar, yuqori harajatli loyiha variantini); loyihaning optimistik variantini, ya’ni loyihaning eng yaxshi variantini hamda eng ko‘p yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan variantni tanlab berishlarini so‘raydilar. Loyihaning pessimistik va optimistik variantlari bo‘yicha sof joriy qiymat hisoblanib, loyihaning bazis NPVsi bilan solishtiriladi.
Ssenariylar usulida risklarni tahlil qilish uchun omillarning “eng yomon” bo‘lgan miqdoridan pessimistik sof joriy qiymat hisoblanadi hamda loyihaning “eng yaxshi” prognoz ko‘rsatkichlaridan optimistik sof joriy qiymat xisoblanadi. Loyiha bo‘yicha hisoblab chiqilgan NPV ning yangi qiymatlari bazis ma’lumotlari bilan taqqoslanadi va kerakli bo‘lgan tavsiyalar beriladi.
Tavsiyalar quyidagi qoidaga asoslanadi: garchi optimistik variantda ham loyihaning NPV qiymati manfiy ifoda bilan chiqsa, bu loyihadan voz kechish kerak, aksincha, agar pessimistik ssenariy yordamida loyihaning NPV qiymati ijobiy natijani bersa, ekspert garchi omillar eng yomon prognozlar asosida o‘zgartirilgan bo‘lsa ham loyiha ssenariysini ma’qul, deb qarashi lozim.
SHunday qilib, risklarni baholashda avvalo sezgirlik tahlilidan, so‘ngra esa ssenariylar usulidan foydalanish kerak, bunda ssenariylar usuli sezgirlik usulning ba’zi bir kamchiliklaridan halos bo‘lishiga yordam beradi. Lekin, ssenariylar usulidan sof joriy qiymatning mumkin bo‘lgan qiymatlari soni aniq bo‘lgandagina foydalanish samarali bo‘ladi.