B. R. Nazarov oliy geodeziya

3.5-jadval
		Burchak		Yonma-
			To‘rni zaif	yon joylash­
		o‘lchashning
	Tomonlar		qismidagi to­	gan punktlar
Tarmoq klassi		o‘rta kvadra­
	uzunligi, km		monlar xato­	o‘zaro hola­
		tik xatosi,	si ms⁄S	tini aniqlash
		sekund t
				xatosi, m
1	20-25	0,7	1/150000	~ 0,15
2	7-20	1,0	1/200000	~ 0,06
3	5-8	1,5	1/120000	~ 0,06
4	2-5	2,0	1/70000	~ 0,06

Burchak o‘lchashni amaldagi aniqligi 1954–1961-yillardagi Asosiy nizomda o‘rnatilganiga qaraganda bir necha marta yuqori va unga ko‘ra o‘rtacha qiymatlari quyidagilarga teng:

1-klass tarmog‘ida – 0,65''; 2-klass tarmog‘ida – 0,75''; 3-­ klass tarmog‘ida – 1,1'' va 4-klass tarmog‘i to‘rida – 1,5'' Lap­ las azimutlarini aniqlash haqiqiy aniqligi astronomo-geodezik to‘rlarning katta bloklarini tenglashtirish natijasidan olingan 1,1'' o‘rta kvadratik xatolik bilan xarakterlanadi.

Davlat geodezik tarmog‘i uning elementlarini yuqori aniqlikda aniqlash bilan xarakterlanadi, lekin u yuqori aniqlikda geodezik o‘lchashlarni bajarish uchun qulay bo‘lmagan, murakkab fizik-geografik sharoitlarda barpo etiladi. 2–4 klass tarmoqlarida yon­ ma-yon joylashgan punktlarning o‘zaro holatini 5–7 sm xatolik bilan aniqlanadi. Bu demak, 1954–1961-yillardagi Asosiy nizom­ ga muvofiq barpo etiladigan davlat geodezik tarmog‘i o‘zining aniqligi bo‘yicha, nafaqat mamlakatning katta hududini yirik 1:2000 masshtabda kartalashni ta’minlaydi, balki ilmiy va amaliy darajadagi xalq xo‘jaligi ahamiyatidagi injener-texnik masalalarni yechishga imkon beradi.

46

3.8-§. Geodezik belgilar balandligini hisoblash

Geodezik tarmoqlarning punktlarida geodezik belgilar shun­ day balandlikda qurilishi kerakki, ulardan burchak va masofa o‘lchashda vizir nuri har bir yo‘nalishda joydagi to‘siqlar ustidan, belgilangan minimal balandlikdan o‘tishi lozim. Belgilar baland­ ligini hisoblash odatda V.N. Shishkinning eng oddiy formulasi bo‘yicha bajariladi. Masala ikkita yaqinlashishida yechiladi. Ol­ din har bir juft yonma-yon joylashgan punktlar uchun belgilar­

ning taqribiy l¹₂ va l¹₂ balandliklari aniqlanadi. So‘ngra ular kor­ rektirlanadi l₁ va l₂ balandliklarining yakuniy qiymati topiladi.

Belgilarning l₁ va l₂ taqribiy balandligi (3.13-rasm) quyidagi formula bilan hisoblanadi:

l₁ = h₁ + a+v; l₂ = h₂₁ + a + v₂, (3.8)


bu yerda: h₁ va h₂ – birinchi va ikkinchi belgi asoslardan (o‘rmon

daraxtlari balandligini hisobga olgan holda) C nuqtadagi to‘siq uchining nisbiy balandligi; a – amaldagi yo‘riqnomada belgilan­ gan vizir nurining to‘sin ustidan o‘tish chekli balandligi; v₁ va v₂

– yerning egriligi va refraksiya uchun tuzatma.

h₁ va h₂ ishoralari quyidagi ayirmalar bo‘yicha aniqlanadi:
h₁ = H_c – H₁; h₂ = H_c + H₂, (3.9)


bu yerda: H_c – C nuqtadagi to‘siq uchi balandligi;


H₁ va H₂ – birinchi va ikkinchi belgilarni o‘rnatish joyidagi yer yuzasining balandligi, h_i – nisbiy balandliklar yirik masshtab­

li karta bo‘yicha yoki punktlarni rekognossirovka qilish jarayoni­ da bajarilgan o‘lchashlardan aniqlanadi.

3.13-rasm. Belgilar balandligini aniqlash chizmasi

Yer egriligi va refraksiya uchun tuzatma quyidagi formuladan hisoblanadi:

47

ν =	1 − k		S ^2	,	(3.10)
		2R

bu yerda: k – Yer refraksiyasi koeffitsienti; R – Yer radiusi; s – to‘siqdan tegishli punktgacha bo‘lgan masofa.


k = 0,13 va R = 6371 km bo‘lganda (3.10) formula quyidagi ko‘rinishni oladi:


v – 0,068 s ²,
bu yerda v metrda, s esa kilometrda ifodalanadi.

Agarda, h₁ va h₂ bir xil ishoraga ega bo‘lsa, S₁ va S₂ masofalar turli bo‘lsa, (3.8) formula bo‘yicha hisoblangan belgilarning l₁ va l₂ balandligi bir-biridan anchaga farq qiladi: bir belgi balandli­ gi kichik, boshqasi katta bo‘ladi. Baland belgilarni qurish iqti­ sodiy jihatdan ma’qul emas. Shuning uchun (3.8) formula bilan hisoblangan belgilar balandligini shunday o‘zgartirish kerakki, bunda belgilarning yakuniy l₁ va l₂ balandliklari kvadratlarining­ yig‘indisi eng kichik bo‘lsin, ∑l2 min . Ushbu talabga rioya etil­

ganda olingan juft belgilarni qurishga ketgan xarajat eng kichik bo‘ladi, chunki teng sharoitda har bir belgini qurish narxi uning balandligiga proporsionaldir.

							3.6-jadval
	Maso­	Nuqta	Nisbiy			Taqribiy	Tuzatilgan
Nuqta­	falar					baland­
		balandli­	baland­	a,m	v, m		balandlik l1
lar	S1 (S1),					lik l1
		gi H, m	lik h1, m				(l2), m
	km					(l2), m
1		309				14.3	16.3
					+4.3
S	8	315	+6	+4	+15.2	12.2	8.6
3	15	322	-7	+4
					∑l^2	353.3	336.4

Tomon uchlarida joylashgan har bir juft belgilar balandligini

tuzatish, shartga rioya qilgan holda va to‘siq ustidan

48

vizir nurini berilgan a balandlikdan o‘tish talabini bajargan hol­ da quyidagi formula yordamida hisoblanadi:

l = S D ; l = S D; D =				S 2 l1	+ S1 l 2	;	(3.11)
				S ^2	+ S ^2
1	2	2	1
				1	2

Ushbu formulalar bo‘yicha bajarilgan hisoblashlar natijalari 3.6-jadvalda keltirilgan.

3.14-rasm. Geodezik belgilar balandligini tuzatish chizmasi

Agar birinchi va ikkinchi punktlarga sarflanadigan qurilish­ materiallari narxi anchaga farq qilsa, (3.11) formula bo‘yicha olingan­ balandliklarni ushbu faktorni hisobga olgan holda yana bir marta to‘g‘rilash lozim.

C punktda n yo‘nalishlar bo‘yicha belgilar balandligining n ta qiymatlari olinadi, chunki har bir alohida tomon yo‘nalishi bo‘yicha hisoblash ushbu punktdagi belgi balandligining turli qiymatlarini­ beradi.

Yakuniy balandlik sifatida to‘siq ustidan vizir nurini mini­ mal chekli balandlikda o‘tishi uchun barcha yo‘nalishlar bo‘yicha ko‘rinishni ta’minlovchi balandlik qabul qilinadi.

Amaliyotda rekognossirovka ishlarida shunday holat bo‘lishi mumkinki, unda bitta punktlardan bittasida belgining baland­

ligi, masalan, ikkinchi punktning balandligi l₂ berilgan (belgi qurilgan). Birinchi punktdagi belgining l balandligini hisoblash talab qilinadi. Buning uchun (3.8) formulalar bo‘yicha belgilar­ ning taqribiy l₁ va l₂ balandliklarini hisoblaymiz. O‘xshash uch­ burchaklardan (3.14-rasm ) yozamiz:

l	− l^'	=	S
1	1		1	(3.12)
l 2^'	− l2		S2

49

Bundan belgining izlanayotgan balandligini topamiz:

l1	= l1^' + (l 2^' − l2 )	^S1	(3.13)
		S2