B. R. Nazarov oliy geodeziya

3.7-§. Davlat geodezik tarmog‘ini asosiy qoidalarga


binoan barpo etish

1954–1961-yillardagi Asosiy qoidalarga muvofiq barpo etila­ digan 1-klass astronomo-geodezik tarmoqni barpo etish asosida, F.N. Krasovskiyning birmuncha aniqlik va o‘zgartish kiritilgan das­ turi yotadi. Meridianlar va parallellar yo‘nalishi bo‘ylab joylashgan, har birining uzunligi 200 kilometrdan katta bo‘lmagan triangu­ lyatsiya yoki poligonometriya zvenolaridan tashkil topgan, peri­ metri 800 kilometrga yaqin poligonlar ko‘rinishida astronomo-geo­ dezik to‘r barpo etiladi (3.11-rasm). 1-klass triangulyatsiya zvenosi teng tomonlikka yaqin bo‘lgan, o‘z navbatida burchaklari 40° dan kichik bo‘lmagan uchburchaklardan tashkil topadi. Joyning relyefi murakkabligi tufayli burchaklari 40° dan katta uchburchaklarni bar­

42

po etishning imkoni bo‘lmaydi, bunday joylarda burchaklari 30° dan kichik bo‘lmagan geodezik to‘rtburchaklar va markaziy sis­ temalarni barpo etishga ruxsat etiladi. Uchburchaklar tomon­ larining uzunligi o‘rtacha 20– 25 km ga teng.

Har zvenoning boshi va oxi­ rida yuqori aniqlikdagi sveto-radiodalnomerlar yordamida bazis tomonlari o‘lchanadi. Har bazis tomonlarning ikki uchida (poligon uchlarida) astronomik

3.11-rasm. 1954–1961-yillardagi

Asosiy qoidalarga binoan astronomo-geodezik to‘rni barpo etish sxemasi: 1 – 1-klass poligonometriya tomoni; 2 – 1-klass triangulyatsiya tomoni.

kenglik, uzoqlik va azimutlar, ya’ni Laplas punktlari aniqlanadi. 1-klass poligonometriya zvenosi cho‘ziq yo‘llar ko‘rinishida o‘tkaziladi; yo‘l tomonlari 10 dan ko‘p bo‘lmasligi uzunligi esa 20 kilometr atrofida bo‘lishi kerak. Har bir 1-klass triangulyat­ siya va poligonometriya zvenosida, Laplas punktlaridan tashqari oraliq astronomik punktlar o‘rnatiladi va astronomik kenglik va uzoqliklar aniqlanadi. Oraliq astronomik punktlari Laplas punkt­ lari oralig‘ida har 65–120 kilometrda joylashtiriladi. Astropunkt­ lar orasidagi masafalar 1-klass qatorlari bo‘ylab bajariladigan gravimetrik syomkaning zichligiga bog‘liq: bu syomkaning zich­ ligi qancha yuqori bo‘lsa, oraliq astropunktlar shunchalik kam aniqlanadi. Barcha (Laplas va oraliq) astropunktlar atrofida max­ sus dastur bo‘yicha zichlashtiruvchi gravimetrik syomka olib bo­

riladi.

Mamlakatning ayrim rayonlarida 1-klass triangulyatsiya yoki poligonometriya zvenolaridan tashkil topgan poligonlar o‘rniga, uchburchak burchaklari 30° dan kichik va tomonlar uzunligi 20 kilometrdan kichik bo‘lmagan yaxlit 1-klass triangulyatsiya tar­ moqlari quriladi. Masofalar fizik-geografik sharoitlarga va punkt­ larning o‘rnatilgan zichligiga bog‘liq holda belgilanadi. 1-klass yaxlit tarmoqlarda bazis tomonlar va Laplas punktlari har 10 ta tomondan keyin joylashtiriladi.

Astronomo-geodezik tarmoqlarni barpo etishda geodezik, ast­ ronomik va gravimetrik kompleks o‘lchashlar bajariladi, shu bilan

43

birga ko‘p o‘lchashlar yuqori aniqlikda yangi zamonaviy o‘lchash texnikalarini qo‘llash orqali amalga oshiriladi.

Triangulyatsiya va poligonometriya punktlarida gorizontal bur­ chaklar (uchburchaklar yoki yopiq poligonlar bog‘lanmasliklari bo‘yicha) 0.7'' dan katta bo‘lmagan xatolikda o‘lchanadi. Bazis tomonlar o‘rta kvadratik nisbiy xatoligi 1⁄300 000 dan, poligo­ nometriya tomon uzunliklari 1⁄400 000 dan katta bo‘lmagan xato­ lik bilan o‘lchanadi. Sistematik xato ta’siri priyomlardagi o‘lchash natijalari bo‘yicha hisoblanadigan, astronomik aniqlashlar o‘rta kvatratik xatolari kengliklarda 0.3'' gacha, uzoqlikda 0.45'' gacha va azimutlarda 0.5'' gacha ruxsat etiladi.