B. R. Nazarov oliy geodeziya

2-klass geodezik tarmoqlar. 2-klass tarmoqlari ko‘pincha tri­ angulyatsiya usuli bilan uzluksiz (tutash) uchburchaklar to‘ri ko‘rinishida, 1-klass astronomo-geodezik tarmoqlar poligonlarini to‘la to‘ldiradigan rasmda barpo etiladi (3.13–3.12-rasm).

3.12-rasm. 1-klass triangulyatsiya po­ ligoni ichiga 2–4-klass triangulyatsi­ yalarini barpo etish sxemasi:

1 – 1-klass triangulyatsiya tomoni;

2. 
   – 2-klass triangulyatsiya tomoni;
   

2. 
   – 3-klass triangulyatsiya tomoni.
   

Uchburchaklardagi eng ki­ chik burchaklar 30° gacha rux­ sat etiladi. Tomon uzunligi bir qator faktorlarga va birin­ chi navbatda joyning relyefi­ ga bog‘liq holda 7 km dan 20 km gacha bo‘lishi mumkin: ular o‘rtacha 12–13 km ga teng bo‘ladi. Relyef rasmlari yax­ shi ifodalangan joylarda 2-klass triangulyatsiyasini yirik uch­ burchaklar bilan ularga 3-­klass punktlarini o‘rnatish orqa­ li rivojlantirish maqsadga mu­ vofiq bo‘ladi. Bunday geodezik

belgilarning­ minimal balandligi ta’minlanadi, bu esa iqtisodiy nuqtayi­ nazardan muhim ahamiyatga ega. 2-klass triangulyatsi­ yasida bazis tomonlari bir oraliqda va har 25 ta uchburchaklarni oralab joylashtiriladi. Bazis tomonlaridan biri 1-klass poligonining o‘rta qismida olinib, uning uchlarida 1-klass triangulyatsiyasidagi aniqlikda Laplas punktlari aniqlanadi. Bazis tomonlarning uzun­ ligi 1:400000 dan katta bo‘lmagan o‘rta kvadratik xatolik bilan, burchaklar esa 1'' dan oshmaydigan xatolik bilan o‘lchanadi.

44

3 va 4-klass geodezik to‘rlari. 2-klass to‘rlarining geodezik punktlarini talab qilingan zichlikda keyingi zichlashtirishda ular 3 va 4-klass to‘rlarini rivojlantirish yo‘li bilan amalga oshi­ riladi. 3 va 4-klass to‘rlari triangulyatsiya, poligonometriya va trilateratsiya usullari bilan barpo etishi mumkin. Har bir rayon­ uchun bu to‘rlarni rivojlantirishning shunday usul va chizma­ lari tanlanadiki, unda boshqa teng sharoitlarda talab qilingan aniqlikni ta’minlab, mablag‘ va vaqtni tejash imkoni bo‘lsin. 3 va 4-klass triangulyatsiya tarmoqlari 2-klass geodezik tarmoq­ lariga qo‘yiladigan yaxlit uchburchaklarni mustahkam sistema­ si ko‘rinishda barpo etiladi. 3 va 4-klass uchburchaklarida bir xil klass tomonlari orasidagi burchaklar 20°dan kam bo‘lmasligi kerak. 3-klass tomon uzunliklari 5–8 km ga teng, 4-klassda esa 2–5 km ga teng bo‘ladi. Turli uchburchaklar sistemasiga tegishli va o‘lchangan yo‘nalishlar orasida o‘zaro bog‘lanmagan punktlar orasidagi masofalar 3-klass to‘rlarida 4 km gacha ruxsat etiladi, 4-klass tarmoqlarida 3 km gacha ruxsat etiladi, aks holda bu sis­ temalar tegishli yo‘nalishlarini o‘lchash yo‘li bilan birlashtiriladi. 3 va 4-klass tarmoqlarida gorizontal burchaklar 1,5'' va 2,0'' dan katta bo‘lmagan (uchburchaklarning bog‘lanmasliklari bo‘yicha) o‘rta kvadratik xatolik bilan o‘lchanadi.
3 va 4-klass tarmoqlarini poligonometriya usuli bilan barpo etilganda shu klass punktlarini aniqlash yuqori klass punktlari­ ga tayanuvchi bittalik yo‘l yoki yo‘llar sistemasini o‘tkazish orqa­ li amalga oshiriladi. Tugun punktlari orasida, hamda tugun va boshlang‘ich punktlar orasida ikkitadan ko‘p bo‘lmagan buri­ lish nuqtalariga ruxsat etiladi. 3-klass yo‘lining eng kichik to­ moni 3 km, 4-klassda 2 km yo‘l qo‘yiladi. 3 va 4-klass poligo­ nometriya punktlarida gorizontal burchaklar 1,5'' va 2,0'' (yopiq poligonlarning­ bog‘lanmasliklari bo‘yicha) o‘rta kvadratik xato­ lik bilan o‘lchanadi. 3 va 4-klass poligonometriya yo‘llarida to­ monlar uzunligi 1/200 000 va 1/150 000 o‘rta kvadratik xatolik bilan o‘lchanadi.
Barcha klasslardagi davlat geodezik tarmoqlari har bir punkti­ da undan 0,5–1 km masofada (o‘rmonda 250 m yaqin bo‘lmagan) ikkitadan oriyentir punktlari o‘rnatiladi, ular yer osti markaz­ lari bilan mahkamlanadi. Oriyentir punktlari syomka yo‘llaridan azimutal bog‘lash maqsadlari uchun ham foydalanilishi mum­

45

kin. Davlat geodezik tarmoqlarining barcha punktlari baland­ ligi asosan trigonometrik nivelirlash orqali aniqlanadi; faqat­ gina tekis va sal notekis joylarda 4-klass geometrik nivelirlash qo‘llanadi.

1954–1961-yillardagi Asosiy nizomga muvofiq barpo etiladi­ gan davlat geodezik tarmog‘i quyidagi umumlashtirilgan texnik ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi (3.5-jadval).