B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov

Dala tajribalarining tipikligi deganda - ya’ni ma’lumot mintaka 
uchun xos bo‘lgan o‘simlik navini, uning agrotexnikasini va tuproq iqlim 
sharoitini o‘zgarishi tushuniladi
. Maydonlarni va sharoit uchun mos 
bo‗lgan ekinlarni ta‘minlashda ekologik muhit ham hisobga olinadi. Aks 
holda har qanday tajribadan olingan yangi natija ham o‗z kiymatini 
yo‗qotadi. Madaniylashgan yoki yangidan o‗zlashtirilgan erlarda tajribalar 
ayniqsa mineral o‗g‗itlar bilan bog‗liq bo‗lgan dala tajribalari 
o‗tkazilganda eskitdan sug‗oriladigan erlarga nisbatan aniqlik darajasi past 
bo‗ladi. SHuning uchun imkoni boricha kadimdan sug‗oriladigan, 
madaniylashgan erlarda dala tajribalari o‗tkazilib, olingan natijalar 
asosida ilmiy xulosalar kilinishi maqsadga muvofiq. 
Dala tajribalarini to‗g‗ri va aniq bajarishda ko‗yiladigan talablardan 
yana biri, 
tajriba maydonida o‘rganilayotgan omildan boshqa hamma 
sharoitlarni bir xilligini ta’minlashdan iboratligi hisoblanadi va bu bir 
farqlilik prinsipi deb ataladi.
Hamma turdagi dala tajribalarida ushbu talabga kat‘iy rioya 
qilinishining sababi shundan iboratki, ko‗p hollarda tajribalardan 
olinadigan ma‘lumotlarni xulosa qilishda chalkashliklarni keltirib 
chiqaradi. Agar azotning yillik me‘yori o‗rganilayotgan bo‗lsa, farq 
qilinayotgan omil bu faqat azotning me‘yori bo‗lishi kerak.

---

41 
Qolgan shart –sharoitlar va omillar hamma variantlarda bir xil bo‗lishi 
kerak. Kultivatsiya , sug‗orish, o‗g‗it solish, tuproqqa ishlov berish kabi 
omillar boshlangan kunda tugashini ta‘minlash shart . Aks holda olingan 
ko‗shimcha hosil azotning yillik me‘yori hisobiga etishtirilganiga 
ishonchsizlik (shubxa) vujudga kelishi mumkin. Ushbu ta‘labga rioya 
qilinmasdan dala tajribasining samaradorligini ham to‗g‗ri aniqlab 
bo‗lmaydi. 
Ba‘zi turdagi dala tajribalarida bu talabdan bir chetga chiqilganga 
o‗hshaydi. Misol uchun, tuproqqa chukurlatib ishlov berish 
o‗rganilayotgan dala tajribalarida chukur ishlov berilayotgan variantlarda 
tuproqning namligi , namlik rejimi va harorati biroz o‗zgaradi. Lekin bu 
holni ta‘siri juda katta bo‗lmaydi. Baribir ta‘sir etuvchi ko‗shimcha omillar 
birga o‗rganilsa maksadga muvofiq bo‗ladi. 
Agar ikkita yangi g‗o‗za navi solishtirib o‗rganilganda ko‗chat 
qalinligiga e‘tibor berish lozim. Ma‘lumki, har kaysi nav o‗ziga xos 
oziqlanish maydoni va ko‗chat qalinligini ta‘lab etadi. SHuning uchun 
qolgan omillarning bir xilligini saqlagan holda ko‗chat qalinligi 
o‗rganiladi. Demak, hamma turdagi dala tajribalarida bir xillik prinsipiga 
amal qilgan holdagina aniq va ishonchli ma‘lumotlar olish mumkin.
YUqorida sanab o‗tilgan 
dala tajribalarini olib borilda amal qilinishi 
zarur bo‘lgan talablardan biri dala tajribalarini tarixi aniq va alohida 
tajriba uchun ajratilgan maydonlarda bajarilishdan iborat
.
Dala tajribalarini alohida tajriba uchun ajratilgan maydonlarda 
o‗tkazishning kulay tomoni shundan iboratki, bu holatda tajriba 
maydonining tarixi, o‗tmishdosh ekinlaraniq bo‗lganligi uchun , hamda 
o‗tgan yili kancha miqdorda kimyoviy moddalar va mineral o‗g‗itlar 
ishlatilganligi aniq bo‗lib, ularning kelgusi yilda kayta ta‘sirini hisobga 
olgan holda ilmiy ishni rejalashtirilsagina olingan natija fakatgina 
o‗rganilayotgan omilning ta‘siri bo‗lib hisoblanadi.
Olib borilgan dala tajribalaridan ma‘lumki , bir xil chukur xaydash 
mineral o‗g‗it va kimyoviy moddalarning kayta ta‘siri ekanligi 20-40% 
gacha ko‗shimcha hosil olish mumkin. Bundan tashqari tuproqning tabiiy 
unumdorligini aniqlash uchun hamda almashlab ekish sxemalari bo‗yicha 
olib boriladigan dala tajribalari uchun asosan uzoq muddat talab qilishi 
bilan birga, endi o‗rganilayotgan omillarni solishtirish yoki to‗g‗ridan – 
to‗g‗ri bajarish imkoni yaratiladi. 
Dala tajribalari olib borishda nihoyat 
oxirgi to‘rtinchi ta’lab, bu 
olingan hosilni va uning ishonchlilik darajasini aniqlashdan iborat

---

42 
bo‗lib, dala tajribalarining yakunlovchi , iqtisodiy ko‗rsatkichini 
baholovchi asosiy ta‘lab bo‗lib hisoblanadi. Dala tajribasidan olingan 
olingan hosildorlik bo‗yicha o‗rganilayotgan omilning o‗simlikka son va 
iqtisodiy jixatdan samaradorligini aniqlash imkonini beradi. Lekin olingan 
bu xulosalar, tajribadan olingan hosil olinganda va statistik baholanib , 
konikarli deb topilganda asosli bo‗lib hisoblanadi. 
Dala tajribalarining sxemasi to‗g‗ri tuzilganda , olib borilgan kuzatuv 
ishlari va bajarilgan ishlar uslub (metodika) asosida a malga oshirilgan
hamma maydon to‗g‗ri tanlanganda tajribadan olingan ma‘lumotlar va ular 
asosida qilingan xulosalar konikarli deb hisoblanadi. Aks holda, tajriba 
konikarli deb topilib, bekor kilinadi. 
Dala tajribasini olib borayotgan kuzatuvchi ko‗pincha uch xil 
xatolikka duch kelishi mumkin: 
1.
Tasodifiy 
2.
Muntazam uchraydigan xato (doyimiy) 
3.
Ko‗pol xato 
Ko‗p hollarda tajribalarni olib borishda tasodifan biror kamchilikka 
yo‗l ko‗yilib, kuzatish natijasida bu tasodifiy xatolik bo‗lib shakllanadi. 
Agarda kiymati juda kichik bo‗lsa ham, tasodifiy yo‗l ko‗yilgan tajriba 
kuzatishlaridan aniq ma‘lumot olib bo‗lmaydi.
Tasodifiy yo‗l ko‗yilgan xato ko‗p jixatdan variantlar va 
kuzatishlar soniga bog‗liqdir. SHuning uchun yo‗l ko‗yilgan tasodifiy 
xatolarni yo‗qotish uchun va aniqlik darajasini oshirish uchun 
ko‗rsatkichlarning o‗rtachasi topiladi. Misol uchun, variant yoki 
kaytariqlar bo‗yicha hosildorlik ma‘lumotlariko‗shilib, variant yoki 
kaytariqlar soniga bo‗linib, o‗rtacha hosildorlik topiladi.
Tasodifiy xatoliklarning miqdorini tajribalarda kamaytirish uchun 
kuzatishlar va kuzatilayotgan o‗simliklar sonini oshirish kerak. Bunday 
holat fenologik kuzatishni amalga oshirish uchun o‗simliklarni ajratishda 
ham ko‗rildi. 100 dona o‗simlikni bir joyda tanlagandan ko‗ra 2-5 joydan 
tanlansa bir joyda tanlangansa yo‗l ko‗yiladigan tasodifiy xatolik kamroq 
bo‗ladi.