B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov

Ilmiy dastur.
 
Ilmiy loyiha tasdiqlanib, ilmiy ish bajarilishi uchun 
kerakli mablag‗ ajratilganidan keyin tadqiqotchi tomonidan ilmiy dastur 
tuziladi. Ilmiy dasturda ilmiy ishni olib borish borish tartibi, uslubiyati 
ko‗rsatiladi. Ilmiy ish ilmiy dasturga qat‘iy rioya qilingan tarzda olib 
borilishi lozim. Ilmiy ishni sifatli bajarilishi uchun ilmiy dastur 
mukammal, puxta tuzilimshi lozim.
Ilmiy dastur asosan 5 ta qismdan iborat bo‗lib, quyidagi tartibda 
tuziladi : 
1.
Kirish. Bu qismda mavzuning dolzarbligi, maqsad va vazifalari 
yoritiladi. 
2. Adabiyotlar sharxi. Bu bo‗limda mavzuga oid muqaddam olib 
borilgan ilmiy ishlar tahliliy tarzda yoziladi. 
3. Xo‗jalikning tuproq-iqlim sharoiti va tadqiqotlar olib borish 
metodikasi. Bu bobda tadqiqot dalasining tuproq sharoiti, iqlimi, tajriba 
olib borish uslubiyati va tajriba sxemasi keltiriladi. Tadqiqot olib borish 
uslubiyatida ilmiy ishda ko‗llaniladigan har bir agrotexniq, fiziologik, 
agrokimyoviy, agrofizikaviy va boshqa eksprimentlarni uslubiy asoslari 
aniq ko‗rsatilishi lozim.
4. Kutilayotgan natijalar. Bu bo‗limda ilmiy ishdan kutilayotgan 
natimjalar, ilmiy ishning ilmiy va g‗oyaviy asoslari, iqtisodiy 
samaradorligi ko‗rsatiladi.
5. Foydalanilgan adabiyotlar. Bu bo‗limda adabiyotlar foydala-nilgan 
adabiyotlarning to‗liq ro‗yxati keltiriladi.

Ilmiy dastur foydalanishdan oldin uslubiy va ilmiy kengashlarda 
ko‗rib chiqilishi va tasdiqlanishi lozim.
Ilmiy ishdagi barcha jarayonlar qat‘iy dasturga amal qilgan holda olib 
boriladi. Turli sabablarga ko‗ra ilmiy ishda dasturga amal qilinmasa ilmiy 
ish buzilgan bo‗ladi. 
Ishchi dastur ilmiy ishlarga tayyorgarlik ishlardagi oxirgi va 
yakunlovchi bosqich bo‗lib hisoblanadi. Bunda ishchi gipotezani 

---

36 
aniqlashning turlari, uslublari ko‗rsatilgan bo‗ladi. Bundan tashqari, ish 
rejasida tajriba o‗tkazish bosqichlari, tajriba sxemasi, tajribani o‗tkazish 
sharoitlari, kuzatish ishlari va ularni bajarish uslubiyati hamda tajribaning 
elementlari ko‗rsatilgan bo‗ladi. 
Tajribani olib borish va kuzatishni bajarish jarayonida ish dasturi 
to‗ldirilib aniqlik kiritilib berilishi mumkin. 
Tajribaning ish dasturida asosan quyidagi ma‘lumotlar, uslubiyatlar 
ko‗rsatilishi kerak: 
A. Tajribaning turi, kuzatishlar soni, kuzatishning olib borish uchun 
o‗simliklarni ajratish uslubiyati. 
B. O‗rganilayotgan omillar, tajriba sxemasi, o‗rganish muddati, 
kuzatish va tayyorgalik ishlari, tajriba maydoning tuproq iqlim sharoiti, 
joylashgan o‗rni, tahlillarni bajarish usulublari. 
V. Barcha ko‗rsatkichlar, olingan ma‘lumotlar va statistik ishlab 
chiqish uslublari va boshqalar. 
Ishchi dasturni tuzishda tajriba sxemasi keltirilishi lozim bo‗lgan 
asosiy ko‗rsatkichlarda biri hisoblanadi. CHunki tajribani to‗g‗ri olib 
borish, o‗rganilayotgan omillarni samaradorligini to‗g‗ri baholash tajriba 
sxemasiga bog‗liq. 
Tajriba sxemasi uslubiy jihatdan to‗g‗ri, mukammal tuzilishi, bunda 
tajriba natijalariga ko‗ra o‗rganilayotgan variantlarga to‗g‗ri baho berish 
imkoniyati bo‗lishi lozim. Tajriba sxemasida o‗rganilayotgan omillar bir-
biridan sezilarli farq qilishi maqsadga muvofiq. Agar o‗rganilayotgan 
omillar bir-biridan sezilarli farq qilmasa variantlar o‗rtasida sezilarli farq 
kuzatilmaydi va ularga baho berish qiyinlashadi. SHuningdek, har bir 
variant o‗rtasidagi farqning bir xil bo‗lishini ta‘minlash kerak. 
Tajriba sxemasida o‗rganilayotgan omillarga to‗g‗ri baho berishda 
mutloq nazorat va nazorat variantini bo‗lishi muhim o‗rin tutadi.
Mutloq nazorat varianti (absolyutnыy kontrol) agrokimyo, sug‗orish 
va almashlab ekish bilan bog‗liq tajribalarda variantlarga to‗ri baholashda 
katta ahamiyatga ega. YA‘ni, bunday tadqiqotlarda o‗rganilayotgan omil 
bo‗lmagan sharoitdagi variant mutloq nazorat hisoblanadi. Masalan, 
agrokimyoviy tadqiqotlarda-mineral o‗g‗itlar ko‗llanilmagan, sug‗orish 
rejimi o‗rganilganda sug‗orish olib borilmagan, almashlab ekish 
o‗rganilganda monokultura va boshqalar.