Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

гулламоқ, бошоқламоқ, кўсакламоқ, шохламоқ, елинламоқ,
йирингламоқ, терламоқ
ва бошқалар.
Материаллар таҳлилидан кўринадики, бу типдаги феъл- 
ларнинг ясалиши анча қадимий бўлиб, анча илгари ясалган 
феълларнинг деярли ҳаммаси объектсиз феъллардир. Эътибор 
беринг: 
куртакламоқ, қулунламоқ, газакламоқ, моюрламоқ,
найналамоқ, уруғламоқ, зангламоқ
ва бошқалар.
Ҳозирги ўзбек тилида 
-ла
аффикси бу тиддаги янги-янги 
феъллар ясамайди, яъни бу вазифасини деярли тўхтатган.
■
7. Жой, макон, шунингдек, нарсанинг йўналиши, жойла-
шиш ўрнини, томонини билдирувчи сўзлардан шахс ёки 
предмЪтнинг шу ўрин, томонга бўлган, шу объекгдаги ҳара- 
катини, йўналишини билдирувчи феъллар ясайди: 
баланд-
ламоқ, пастламоқ, ичкариламоқ, олисламоқ, ораламоқ
каби.
Бу типдаги ясама феъллар объекгсиз феъллар бўлиб, у 
қадар кўп эмас. 
-ла
аффикси бундай феъл ясаш вазифасини 
деярли тўхтатган дейиш мумкин. Бунинг сабаби шу типдаги 
янги феъллар ясалиши учун асос бўлувчи янги сўзларнинг 
(лексемаларнинг) юзага келмаётганидадир. ,.
147
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

8. 
Шахс ёки предметнинг сўз ясалиш асосидан англа- 
шилган нарса, ҳолат, вақг ва шу кабиларда бўлиши маъноли 
феъллар ясайди: 
салқинламоқ, томошаламоц, ўтламоқ, дон-
ламоқ, қиилламоқ
каби. Бундай феъллар саноқли ва янгилари 
ясалаётгани йўқ. Чунки бундай феъл ясаш учун асос бўла- 
диган янги сўз(лар) пайдо бўлмаяпти.
II. Белги билдирувчи сўзлардан — сифат ва равишлардан 
феъл ясайди. Бунда шахс ёки предметни сўз ясалиш асосидан 
англашилган белги-ҳолатни қилиш, унда шундай белги-ҳо- 
латни юзага келтириш маъноли феъллар ясалади: 
текисламоқ,
тенгламоқ, мажақламоқ, зичламоқ, ихчамламоқ, тозаламоқ
ва 
бошқалар.
-ла
аффикси сифатларнинг барча туридан эмас, балки 
ҳолат, шакл (кўриниш), хусусият жиҳатдан бўлган белгини 
билдирувчи сифатлардангина шундай феъллар ясайди.
Равишлардан бундай маъноли феъл ясалиши 
тез, секин
каби саноқли сўзлар доирасида чегараланган: 
тезламоқ, секин-
ламоқ, жадалламоқ
каби.
Бу типдаги ясама феълларнинг барчаси объектсиз феъл- 
лардир.
III. Нугққа овд нарса-тушунчаларни англатувчи сўзлардан 
-ла
аффикси ёрдамида сўз ясалиш асоси билдирган нарсани 
айтиш, нутқий ифодалаш маъноли феъллар ясалади: 
онам-
ламоқ, сизламоқ, русчаламоқ
каби.
Ундов ва тақлид сўзлардан ясалган 
додламоқ, гижгижламоқ,
ҳайҳайламоқ, аллаламоқ, ингаламоқ, шивирламоқ, пичирламоқ
каби. Шунингдек, 
лаънатламоқ, маъқулламоқ, ёлғонламоқ
каби 
феъплар ҳам шу типдаги ясама феъллар қаторига киради ва 
бундай ясама феъллар у қадар кўп эмас.
-лан
аффикси. Бу аффикснинг феъл ясовчи 
-ла
билан 
нисбат шаклини ясовчи 
-н
аффиксининг бирикувидан ҳосил 
бўлгани лингвистик адабиётларда қайд этилган. У, асосан, 
от ва сифатлардан феъл ясайди.
I. Отлардан қуйидаги типдаги феъллар ясайди.
1. Шахс, нарса-предметда сўз ясалиш асосидан англа- 
шилган нарса, ҳолат ва шу кабиларнинг юз бериши, унда 
шундай нарса, ҳолатнинг пайдо бўлиши маъноли феъл ясай- 
ди: 
роҳатланмоқ, одатланмоқ, саросималанмоқ, ташвиш-
ланмоқ, шубҳаланмоқ, қаноатланмоқ, ғурурланмоқ, ҳаяжон-
ламоқ, ҳидланмоқ, завқланмоқ, касалланмоқ
ва б.
148
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

-лан
аффиксининғ бу вазифаси асосида конкрет (кўз 
билан кўриб бўладиган) нарса-предметни билдирувчи сўз- 
лардан ҳам феъл ясалади. Лекин, биринчидан, бундай ясалиш 
кам сўзлар доирасида бўлса, иккинчидан, бундай сўзлар 
билдирадиган нарса бошқа предмет-нарсада юз бериши 
мумкин бўладиган нарса-ҳодиса бўлади: