Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

сифатсиз бўлиши нималарга боғлиқ? ( „Тошкент оқш.“ газ.)
Бектемир полвоннинг шу тобда дилгир ва кайфсиз эканини
пайқади, лекин чурқ этишга тоби йўқ. (Ойбек)
-сиз
аффикси, бир томондан, бу маъносида ҳам 
-ли
аф- 
фикси ёрдамида ҳосил бўлувчи сифатларга қарама-қарши 
маъноли сифатлар ясайди. Иккинчи томондан, 
-ли
ва 
-сиз
аффикслари ёрдамида иккинчи пунктда кўрсатилган типдаги 
сифатлар ясалишида маълум умумийлик бор, яъни ҳар иккала 
аффикс ҳам шахс ёки предметда объекгив ҳолда бор бўладиган 
нарсани билдирувчи сўзлардангина шундай типдаги, қарама- 
қарши маъноли сифатлар ясайди: 
сифатли —сифатсиз,
кучли
— 
кучсиз, кўркли — кўрксиз, ақлли
— 
ақлсиз, бахтли
— 
бахтсиз, тукли
— 
туксиз
ва б.
127
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

-ли
ва 
-сиз
аффикслари қарама-қарши маъноли сифатлар 
ясашини кўрдик. Лекин ҳар қандай сўздан бу аффикслар 
ёрдамида қарама-қарши маъноли сўз ясалавермайди. Бирон 
сўздан 
-ли
аффикси ёрдамида сифат ясалгани ҳолда ундан 
-сиз
аффикси ёрдамида сифат ясалмаслиги ва, аксинча, 
-сиз
аффикси билан сўз ясалгани ҳолда 
-ли
аффикси билан сифат 
ясалмаслиги мумкин. Масалан, 
даҳшатли, аянчли, нафратли
сўзларининг 
-сиз
аффикси билан ясалувчи антоними йўқ. 
Шунингдек, 
юзсиз, сўнгсиз, иложсиз
сўзларининг 
-ли
аффикси 
билан ясалувчи антоними йўқ.
Умуман, ҳар иккала аффикс ҳам ҳозирги ўзбек адабий 
тилида жуда сермаҳсул сифат ясовчилар ҳисобланади.
но-
аффикси. Бу аффикс, асосан, сифатлардан, кам миқ- 
дорда отлардан сифат ясайди.
1. Сифатларга қўшилганда асосдан англашилган маънони
(белгини) инкор этади, шахс ёки предмет учун асосдан 
англашилган белги хос эмаслигини билдиради, яъни 
но-
аффикси „бўлмаган“, „эмас“ маъносини билдиради. Қиёс- 
ланг: 
аниқ — ноаниқ (аниқ бўлмаган, аниқ эмас), маъқул
— 
номаъқул (мақул бўлмаган, маъқул эмас), муносиб — номуносиб
.(муносиб бўлмаган, муносиб эмас), текис — нотекис, қулай —
ноқулай
ва б. Қуйидаги икки мисолни қиёсланг: 
Сиз, кейинги
пайтларда ноанъанавий тиббиёт соҳасида фаолият кўр-
сатяпсиз. ( „Тошкент оқш. “ газ.) Таълим-тарбия жараёнини
ташкил қилишда анъанавий бўлмаган ишнинг шакл ва услуб-
ларини тадбиқ қилиш... . ( ,ўқит. газ. “)
!
2. Отларга қўшилиб, шахс ёки предметнинг асосдан 
англашилган нарсага эга эмаслигини, унинг инкори билан 
боғлиқ бўлган белгисини билдирувчи сифат ясайди: 
ноилож,
ноўрин
каби. Бу типдаги сифатлар ўзбек тилида 10 лар 
атрофида бўлиб, улардан айримларида 
но-
аффикси 
-сиз
аффиксига маънодошдир: 
ноилож — иложсиз, ноўрин — ўрин-
сиз, ноумид — умидсиз, ноинсоф — инсофсиз.
Айрим сифатларда 
эса сўз ясалиш асоси ҳозирги ўзбек тилида мустақил сўз 
сифатида қўлланмайди ёки айрим сўзларда 
но-
аффикси сўз 
ясовчига хос умумий маънога эга бўлмайди ва шу сабабли бу 
сўзларнинг маъносини ясовчи аффикс ва сўз ясалиш асоси 
маъноларвдан келтириб чиқариб бўлмайди: 
ножўя, нопи-
санд (лик), ношукур
каби.
Ўзбек тилида отлардан 
но-
аффикси ёрдамида ясалган 
сифатлар ана шу кўрсатиб ўтилган сўзлардир. Демак, отлардан
128
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

сифат ясашда