Мавзу: «давр харажатлари ва бошқа харажатлар ҳисоби» режа: Кириш

МАВЗУ: «ДАВР ХАРАЖАТЛАРИ ВА БОШҚА ХАРАЖАТЛАР ҲИСОБИ»


РЕЖА:


Кириш

1. 
   Сотиш бўйича харажатлар ҳисоби
   
2. 
   Маъмурий харажатлар ҳисоби
   
3. 
   Бошқа операцион харахатлар ҳисоби
   
4. 
   Бошқа харажатлар ҳисоби
   
5. 
   Маҳсулот таннархини калькуляция қилиш усуллари
   

Хулоса
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

Кириш
Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида давр харажатларининг иқтисодий мазмунини тўлиқ англаш ва ҳисобда тўғри акс эттириш долзарб масалалардан бири ҳисобланади.
Давр харажатлари таркиби «… харажатлар таркиби тўғрисида»ги Низомда келтирилган [1]. Сўнгги пайтларда давр харажатлари элементи айрим иқтисодчи олимлар томонидан доимий харажатлар сифатида эътироф этилмоқда. Лекин, амалда фаолият юритаётган хўжалик субъектларининг давр харажатлари таркибига назар ташланса, унда ишлаб чиқариш ҳажми билан алоқадор бўлган харажат моддаларининг мавжудлигини кўриш мумкин. Демак, давр харажатлари таркибида ишлаб чиқариш билан алоқадор харажатларнинг мавжудли, мазкур харажат элементини тўлиқ «доимий харажатлар» сифатида қабул қилишни инкор қилади. Юқоридаги сабабларга кўра, фикримизча ҳисоб тизимида маржинал даромад кўрсаткичларини аниқ ифодалаш имкони мавжуд эмаслиги акс этади.
Давр харажатлари тушунчасининг иқтисодиётимизга кириб келганига кўп вақт бўлмаганлиги ҳамда хусусиятига кўра ўзида доимий харажатларни тўлиқ акс эттирмаганлиги сабабли бугунги кунда ҳам иқтисодчи олимлар ўртасида мазкур харажат элементини турли хил тарзда талқин қилиш ҳоллари кузатилмоқда. Низомда давр харажатларининг молиявий натижалар ҳисобидан қопланиши белгиланган. Иқтисодчи олим Б.Ҳасановнинг фикрича бошқарув ҳисобида харажатларнинг таннархга киритиш тўлиқлигига кўра туркумланишида-қисқартирилган таннарх услубини ифодалайди (жадвал). 
Лекин, бошқарув ҳисобида маъмуриятни маълумотлар билан таъминлашда тўлиқ таннарх ҳисобининг юритилиши ҳам муҳим аҳамиятга эга. Доимий характерга эга бўлган харажатлар барча маҳсулотларга тегишли бўлиб, умумий тушум суммасидан қопланади. Чет эл тажрибасида ҳисобнинг бундай варианти «директ-костинг» деб номланади.
Маълумки, 90-йиллар иқтисодий манбаларида таннархни бошқаришнинг иқтисодиётдаги аҳамияти, ўрни, тузиш тамойиллари ва ташкил этиш муаммоларига бағишланган турли таклифлар, фикрлар кўп бўлган. Мақсад-ишлаб чиқаришдаги унумсиз (исроф) харажатларни камайтириш ва ресурслардан интенсив фойдаланишни таъминлашдан иборат эди. Бу вазифаларни бажаришда, эътибор ҳақиқий таннархга эмас, балки режа таннархига кўпроқ қаратилиши муҳимлиги белгиланган. Чунки, режадаги харажатлар даражасига таъсир қилиш орқали таннархни бошқариш мумкинлиги аниқланган. Натижада таннархни бошқаришда норматив усуллар ўрнига, бугунги кунда долзарблашиб бораётган «директ-костинг», «стандарт-кост» тизимлари бизнинг амалиётга кириб келди.
Ўзгарувчан харажатлар ҳисоби тизими АҚШда буюк депрессия даврида 1928 йилларда вужудга келган. Депрессия жуда катта микдорда сотилмай қолган маҳсулот захираларининг вужудга келишига сабаб бўлган, уларни тўлиқ харажатлар бўйича баҳолаш, ўша давр таҳлилчиларининг фикрларига кўра, фойдани сунъий равишда бузилишига олиб келган. Шу жиҳатдан, умумий харажатларни, бевосита харажатлар билан мос тушувчи ўзгарувчан харажатларга ва фойдасиз деб ҳисобланган билвосита харажатлар билан мос тушувчи доимий харажатларга ажратиш етарли даражада шартли ҳал қилинган эди.

1.