Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

1 Мавҳум миқцор билдирувчи айрим сўзлардан 
-лаш
аффикси билан
ясалувчи сўзлар, асосан, 
- б
 равишдош шаклида, яъни равиш вазифасида
қўлланади: 
к ў п л а ш и б , и к к о в л а ш и б
 каби.
156
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Юқоридаги феълларга назар ташланса, яна шу нарса 
маълум бўладики, бу типда ясалган феълларда биргалик 
маъноси (иш-ҳаракатда бирдан ортиқ шахснинг ўзаро иш- 
тироки маъноси) бор: 
суҳбатлашмоқ, савдолашмоқ, баҳс-
лашмоқ
ва б. Бу ҳодиса 
-лаш
2 аффиксининг юзага келишида 
иштирок этган 
-ш
биргалик аффиксининг таъсирида юзага 
келувчи маънодир. (Лекин бу феълларда 
-ш
нисбат шаклини 
ясовчи эмас.)
Ҳозирги ўзбек адабий тилида 
-лаш
2 аффиксининг бу 
вазифани бажариши жуда фаол жараён бўлиб, ҳатго у ўзлашма 
сўзлардан ҳам шу типдаги феъллар ясайди: 
судлашмоқ,
телефонлашмоқ
каби.
-лаш
2 аффиксининг бу вазифаси асосида фақат объектсиз 
феъллар ясалади.
2. Муомалада қўлланадиган 
салом, хайр
каби саноқли 
ундовлардан 
-лаш 1
аффикси ёрдамвда шу сўз (асос)дан 
англашилган сўз (муомала), ишни қилиш (айтиш) маъно- 
сидаги феъллар ясалади: 
саломлашмоқ, хайрлашмоқ, хўш-
лашмоқ, эсонлашмоқ
каби.
-лаш
3. Бу қўшма аффикс феъл ясовчи 
-ла
ва ҳаракат 
номи шаклини ясовчи 
-ш
аффиксларининг ўзаро бири- 
кувидан ҳосил бўлган: 
жамоалаш, автоматлаш, интенсивлаш,
ихтисослаш, механизациялаш, демократлаш
ва бошқалар.
Бу аффикс нисбатан жуда яқин даврларда юзага келди. 
Эътибор берилса, 
-лаш^З
аффикси рус тили таъсирида ва рус 
тилидан ўзлашган сўзлардан иш оти ясайди: 
комиекслаш,
индустрлаш, механизациялаш
каби.
Бундай сўзларда сўз охирида 
-ш
аффикси ўз мустақил- 
лигини сақлайдигандек кўринади. Бироқ бу феъллар майл, 
замон, шахс-сон каби шакллар билан ўзгармайди (туслан- 
майди): 
индустрлади, механизацияласа, интенсивлашсин
каби 
қўлланиш йўқ. Демак, бу сўзлардаги 
-ла
ва 
-ш
аффиксларини 
бир бутун деб қараш керак бўлади. Булар бирликда (бир бутун 
ҳолда) феъл ва унинг иш оти шаклини ясаш учун хизмат 
қилади.
Кўринадики, 
аҳдлаигмоқ, ёрдамлашмоқ
феълларвда бир- 
галик нисбатига хос хусусият; 
зичлашмоқ, туманлашмоқ
феъл- 
ларвда ўзлик нисбатига хос хусусият сезилса-да, лекин улар- 
даги 
-ла
ва -ш ўзига мустақил бўлмай, бир бутун аффикс 
(қўшма аффикс) бўлганвдек, 
механизациялаш, комглекслаш
157
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

феъллари иш оти (ҳаракат номи) бўлса-да, бироқ юқорида 
кўриб ўтилган сабабга кўра, буларда ҳам