Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

-лаш
1
аффикси ўзлашма сўзлардан ҳам бундай феъллар ясай олади: 
фашистлашмоқ, шаблонлашмоқ, демократлашмоқ
ва бошқалар. 
Миллат, қабила кабиларнинг номини билдирувчи сўзлардан 
руслашмоқ, ўзбеклашмоқ, турклашмоқ
каби тиццаги ясалиш ҳам 
-лаш
1
аффиксининг худди шу вазифаси асосидаги ясалишдир.
Ҳозирги ўзбек адабий тилида 
-лаш
1
аффиксининг бу 
вазифаси асосида кўплаб турли соҳага оид терминлар ясалади. 
Масалан, қуйидаги лингвистик терминларга эътибор берай- 
лик: 
отлашиш, ё-лашиш, о -лаш
ва б.: 
Муаллиф п нингфлашуви-
га мисол келтиради. („ Ўзб. тили ва ад. “)
-лаш
1
аффикси ёрдамида бундай маъноли объектсиз 
феъллар ясалади. Фактларга эътибор берилса, юқоридаги 
феълларнинг сўз ясалиш асоси асли от бўлса ҳам лекин уларда 
маълум бир белги-хусусият, тус, ҳолат акс этади. Уларнинг 
худди шу белги-хусусияти, ҳолати, туси асосида 
-лаш
1
аф- 
фикси ёрдамида кўриб ўтилган типдаги феъллар ясалади. 
Шундай хусусиятга эга бўлмаган отлардан 
-лаш
1
аффикси 
ёрдамида феъл ясалмайди.
-лаш
1
аффикси ёрдамида белги билдирувчи сўзлардан 
ясалган феъллар шахс, нарса-предметнинг сўз ясалиш асоси- 
дан англашилган белги, хусусият, хоссани касб этиши, унда 
шундай белги, хусусият кабиларнинг пайдо бўлиши маъно- 
сини билдиради: 
қуюқлашмоқ, аблаҳлашмоқ, авомлашмоқ,
155
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

одобсизлашмоқ, опоқ-чапоқлашмоқ, арзонлашмоқ, аса-
бийлашмоқ, аҳиллашмоқ, бадтарлашмоқ, бегоналашмоқ,
гўзаллашмоқ, дўстлашмоқ, секинлашмоқ, сероблашмоқ
каби.
-лаш
1 аффиксининг бу вазифаси асосида фақат объектсиз 
феъллар ясалади. Бу типдаги феъл ясалиши ҳозирги ўзбек 
адабий тилида жуда фаол жараён. Ўзбек тилининг тараққиёти 
жараёнида, айниқса, рус тилининг таъсири натижасида 
-лаш
1 
аффиксининг ўз тил материаллари асосида феъл ясаш дои- 
раси кенгайди, шунингдек, ўзлашма сўзлардан феъл ясалиши 
ҳам жуда фаол ҳолатдир: 
ҳарбийлашмоқ, сўзлашмоқ, жаранг-
лилашмоқ, ўтимлилашмоқ, ерлилашмоқ, кескинлашмоқ, миллий-
лашмоқ, оммавийлашмоқ, тетиклашмоқ, сиёсийлашмоқ, ста-
биллашмоқ, моддийлашмоқ, реаллашмоқ, конкретлашмоқ
каби. 
Оммалашмоқ
феъли ҳам 
-лаш
1 аффиксининг худди шу 
вазифаси асосида ясалган1.
-лаш
2. Бу аффикс феъл ясовчи 
-ла
ва биргалик нисбат 
шаклини ясовчи 
-ш
аффиксининг бирикувидан ҳосил бўлган. 
-лаш
2 аффикси, асосан, отлардан, саноқли даражада бошқа 
туркумга оид сўзлардан феъл ясайди.
1. Отлардан ясалган феъллар сўз ясалиш асосидан англа- 
шилган нарса, иш-ҳаракатни қилиш маъносини билдиради: 
мусобақалашмоқ, ёрдамлашмоқ, музокаралашмоқ, маслаҳат-
лашмоқ, ҳангомалашмоқ, ҳазиллашмоқ
каби. Бундай феълларда 
сўз ясалиш асоси от бўлса ҳам, лекин улардан иш, ҳаракат 
мазмуни англашилади, яъни бу сўз (от) иш, жараён, ҳара- 
катнинг атамаси бўлади. Ана шундай хусусиятга эга бўлмаган 
отлардан, айниқса, конкрет отлардан 
-лаш
2 аффикси ёрда- 
мида бу типдаги феъл ясалмайди. Куйидаги мисолларга эъти- 
бор беринг: 
хатлашмоқ, чойлашмоқ, беллашмоқ.
Бу феъл- 
ларнинг ясалишида ҳам 
хат, чой, бел
сўзлари асосий маъноси 
(конкрет нарса-предмет маъноси) билан қатнашаётгани йўқ, 
балки аниқ бир иш, ҳаракат маъпоси асосида 
-лаш 2
аффикси 
ёрдамида феъл ясаляпти. 
Ваъдалашмоқ, сўзлашмоқ, рози-
лашмоқ, тиллашмоқ
феъллари ҳам сўз ясалиши асоси ва - 
лаш 2
аффиксининг шу хусусиятлари асосида ҳосил қилинган. 
Ҳатто, 
ақллашмоқ, қаймоқлашмоқ
феъллари ҳам сўз ясалиши 
асосинргаг кўчма маъноси негизида ҳосил этилган.