Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

-лан
аффиксининг тўла 
вазифасига айланяпти. Масалан, 
-ла
аффикси билан ясалган 
қайталамоқ, ёлғизламоқ, четламоқ, пастламоқ, ҳаволамоқ,
қазюқламоқ, салмоқламоқ, шўрламоқ, учқунламоқ
феъллари 
ўрнида 
-лан
аффикси билан ясалган 
қайталанмоқ, четланмоқ,
пастланмоқ, ҳаволанмоқ, қазюқланмоқ, салмоқланмоқ, ёлғиз-
ланмоқ
феъллари қўлланмоқда. Масалан: 
Қиздирилган чир-
мандадек таранг ой аста-секин ҳаволанаверди. (Газетадан)
Бектемир командирнинг буйруғи билан Аҳмедовни машинага
ётқизди, унинг совуқ қўлини аста сиқди ва юзини силади-да,
ҳўрсиниб четланди. (Ойбек) Бу янгиликни билишга шунчалик
ошиқдими, асти қўяверинг. Акам бўлса борган сари салмоқланиб
гапида давом этарди. (М. Алиев) Пастланиб учган душман
самолёти пайқади шекилли, пулемётдан ўққа тутди. ( Ойбек)
Унинг (халфанинг) оёғида эса, тунови кунги калтакнинг яралари
қатқалоқланиб кўринар эди. (С. Айний)
Демак, бу ҳодиса ҳам 
-лан
аффикси ёрдамида феъл ясаш 
доирасининг кенгайишига сабаб бўлган. У ёки бу асосдан 
-ла
аффикси ёрдамида феъл ясалшн ҳодисасининг йўқолиши, 
-ла
ва нисбат формаси ясовчи 
-н
аффиксининг бирикиб, қўшма 
аффикс ҳосил бўлишига олиб келган. Бу жиҳатдан қуйидаги 
мисол характерли. Маълумки, адабий тидцаги 
уйлантирмоқ
феъли ўрнида айрим шеваларда 
уйламоқ
феъли қўлланади. Бу 
шеваларда 
уйланмоқ
феълидаги 
-ла
ва 
-н
мустақил аффикслардир 
(-ла
феъл ясовчи, 
-н
ўзлик нисбат шаклини ясовчи). Ддабий 
тилда эса 
уйламоқ
феъли йўқ. Шунинг учун 
уйланмоқ
феълидаги
153
www.ziyouz.com kutubxonasi

---