|
жиякли дўппи, оқ шоҳи рўмоли белбоғига қистириқлик, белига
карк сопли пичоқ осиб олган эди. (Яшин) Уйўғон, баланд гавдали,
чизиқ, чўтир юзли, қиш кезларида узун олача қавиқ тўн кийиб
юрувчи, очиқ табиатли ... Қодирийдан беш-ўн ёш катта киши
эди. (Ҳ. Қодирий) Мана, шахмат нусха катакли такси
машинаси ғизиллаб ўтиб кетди. (Ш. Саъдулла) Билинар-
билинмас чўтир юзли бу кимсанинг ингичка қора соқоли бор
эди. (Д. Нурий)
Айтиб ўтилганлар ва келтирилган фактлардан маълум
бўладики: 1)
-ли
аффикси ўзи қўшилган сўзнинг маъносини
ўзгартиради; 2)
-ли
аффиксли сўз белги билдирганидан (сифат
бўлганидан) уларнинг кўплари сифатларга хос даража
кўрсаткичлари билан қўллана олади:
кучлироқ, хавфлироқ,
чиройлироқ, жуда кучли, жуда хавфли, жуда чиройли
ва б.;
3)
-ли
аффиксли сўзлар от эмас, сифат бўлганидан улардан
-лик
аффикси ёрдамида белги оти ясалади:
маданиятлилик,
114
www.ziyouz.com kutubxonasi
бахтлилик, ақллилик
ва б.; 4) форма ясовчилардан фарқли
ҳолда, ҳар қандай отга қўшилавермайди; 5)
-ли
аффикси
маъносида „бор“, „эга“ компоненти бўлса-да, лекин унинг
маъноси
бор, эга
сўзининг маъносига тенг эмас.
-кор
аффикси. Бу аффикс ёрдамида ясалган сифатлар
ҳозирги ўзбек адабий тилида 50 га яқин.
-кор
аффикси аслида
форс-тожик тилидан ўзлашган сўзлар таркибида бўлган. Бу
аффикс ёрдамида ўзбек тилининг ўзида сўз ясалиши бўлмаган.
Унинг ёрдамида ясалган ва ҳозирги ўзбек тилида қўлланаётган
сўзларнинг асосий қисми ҳам форс-тожик тилидан тайёр
ҳолда ўзлашган сўзлардир:
баҳорикор, гуноҳкор, риёкор,
тадбиркор, тезкор
ва б.
Бу аффикс ёрдамида ясалган сифатлар шахснинг бел-
гисини билдиради (предмет белгисини билдирувчи сифатлар
уч-тўртта). Лекин
-кор
аффикси бу сифатларнинг ҳаммасида
бир умумий маънога (сўз ясалиш маъносига) эга эмас. Ҳатто,
шахснинг белгисини ва предметнинг белгисини билдирувчи
сифатлар доирасида ҳам булар учун умумий бўлган сўз
ясалиши маъносига эга эмас. Масалан,
эҳтиёткор, тадбиркор
сифатларида шахснинг сўз ясалиш асосидан (
эҳтиёт, тадбир
лексемаларидан) англашилган мазмундаги фаолиятга эгалиги
ифодаланса,
гуноҳкор
сўзида бундай маъно йўқ. Шунингдек,
предмет белгисини билдирувчи (булар 3—4 тагина)
фусункор
ва
мафтункор
сўзларининг маъноси бир типда эмас. Бунинг
сабаби, бизнингча, бундай сўзларнинг ўзбек тилида ясал-
маганлигида, ўзбек тилига тайёр сўз ҳолида маълум бир маъ-
носи билан қабул қилинганлигидадир.
Форс-тожик тилидан
-кор
аффикси ёрдамида ясалган
ўзлашма сўз (сифат)ларнинг кўпчилигида шахс ёки пред-
метнинг асосдан англашилган нарса, хусусиятга кучли
мойиллиги (эгалиги), фаолияти, хатти-ҳаракати, хусусияти
ана шу нарса, белги билан характерли экани ифодаланади:
риёкор, тезкор, мафтункор
каби. Демак, бундай сўзларда
-кор
аффикси худди шу умумий маънога, сўз ясалиши
маъносига эга. Ана шу маъноси асосида кейинги даврларда
ўзбек тилининг ўзида ҳам айрим сўзлар ясалди:
азмкор,
даъваткор, тажовузкор
каби. Мисоллар:
Айниқса, навбаҳор
кезларида бундай кечалар ғоят сеҳрли ва мўъжизакордир.
(М. Ҳориев) Бу ҳазин, май сингари оловбахш оҳанграбодек
жозибакор куй гўё жонига оро кирар ... азоб бераётган ғам-
11^
www.ziyouz.com kutubxonasi
алам, дарду ҳасратларини сув қилиб, шаҳло кўзларидан оқизар
эди. (Яшин) Халқимиз меҳнаткаш, ... тадбиркор ва бунёдкор
халқ. ( ,Ҳалқ сўзи “газ.) Мана шундай оғир талафоткор сиёсат
даврида
....
(Газетадан)
Бу сўзларнинг ясалишида ҳеч қандай
сунъийлик сезилмайди. Демак, бундай сўзларнинг ясалиши
маълум талаб асосида ва
-кор
аффиксининг вазифасига мос
ҳолдаги ясалиш — қонуний ясалишдир. Лекин, биринчидан,
бундай ясама сифатлар у қадар кўп эмас. Иккинчидан, бу
сўзларнинг ҳам сўз ясалиши асоси аслида арабча, форс-
тожикча ўзлашма сўзлардир.
-кор
аффикси ёрдамида соф
ўзбекча ва рус тилидан ўзлашган сўзлардан сўз ясалиши
учрамади. Шу сабабли
-кор
аффиксини тўла маънода ҳозирги
ўзбек тилидаги сермаҳсул сифат ясовчилар қаторига киритиб
бўлмайди.
Ҳозирги ўзбек тилида
-кор
аффиксининг шахс оти ясовчи
вазифасига эгалигини ва унинг ёрдамида кейинги даврларда
маълум миқдорда отлар ясалганини, лекин унинг от ясовчи
сифатида ҳам фаол ва сермаҳсул аффикс эмаслигини кўриб
ўтган эдик. Демак,
-кор
аффиксини от ясовчи сифатида
ҳам, сифат ясовчи вазифаси билан ҳам ҳақиқигй маънодаги
сермаҳсул сўз ясовчилар қаторига киритиб бўлмайди.
-кор
аффикси сифат ясовчи
-ли
аффикси билан вазифа-
дош, маънодошдир:
тадбирли — тадбиркор
каби. Лекин бу
икки аффикс ўзига хос фарқли белги-хусусиятларга эга.
Бундай фарқли белги-хусусиятлар сифатида қуйидагиларни
айтиш мумкин. Кўриб ўтдикки,
-кор
аффиксли сўзларда шахс
ёки предметнинг сўз ясалиш асосидан англашилган белги,
хусусиятга кучли даражада
мойиллиги, унда шу белги,
нарсанинг кучли экани ифодаланади. Демак,
-кор
аффиксида
маълум даражада кучайтириш хусусияти бор.
-ли
аффиксида
эса бундай хусусият йўқ.
-ли
ва
-кор
аффикси ёрдамида
ясалган айрим сўзлар ана шу хусусияти билан ўзаро
фарқланади:
шижоатли — шижоаткор
каби.
Демак,
-ли
аффикси билан ясалувчи сўзни эмас, балки
-кор
аффикси билан ясалувчи сўзни қўллаш маънодаги ана
шу нозик фарқни ифодалаш талаби билан бўлади. Агар
маънодаги ана шу фарқ бўлмаса, шунингдек, бу фарқли белги
ифодаланмайдиган бўлса,
-кор
аффиксли сўз эмас, балки
-ли
аффикси билан ясалган сўзнинг ўзи қўлланаверади.
116
www.ziyouz.com kutubxonasi
Маълумки,
-кор
аффикси ёрдамида ҳозирги ўзбек тилида
шахс отлари ҳам ясалади:
ғаллакор, пахтакор
каби. Унинг
ёрдамида ясалган айрим сўзлар эса ҳар икки вазифада — от
ва сифат вазифасида кенг қўлланади:
хиёнаткор, ҳаваскор
кабилар:
Тургенев отанинг суҳбатидан кейин завод клубида
Do'stlaringiz bilan baham: |
