Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

1 Ҳ. Неъматов, О. Бозоров. 
Тил ва нутқ. „Ўқитувчи“, Т., 
1993.
32
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бирликларининг аниқ атамаси бўлгани ҳолда (тушунчани 
аниқ ифодалагани ҳолда) „қолип“ („модель“, „конструкция") 
сўзи бирон-бир лисоний ҳодисани (бирликни) аниқ ифодалай 
олмайди. Шунинг учун ҳам „қолип“га берилган, ҳатто, сўз 
ясаш қолипига берилган таъриф ҳодисанинг моҳиятини (сўз 
ясалиши ва ясама сўзнинг моҳиятини) тўғри акс эттира 
олмайди.
Масалан, Ҳ. Неъматов, Р. Расуловнинг қайд этилган иши- 
даги қуйидаги таърифни олайлик: „...қолип... тил бирликла- 
рининг ўзаро бирикиш тизими ва бу бирикишнинг — нутқий 
ҳосиланинг моҳияти сифатида тушунилади. Бу қисмлар 
тенгламалар каби (=) белгиси билан ажратилади. Масалан, 
{[от] +[чи] =(от англатган нарса-предмет билан шуғул- 
ланувчи, алоқадор шахс атамаси)}“ (38-39- б.).
Биринчидан, лисоний қолип ёки модель деганда, биз- 
нингча, юқорида келтирилган қолипнинг биринчи қисми 
([от + чи]) тушунилиши керак. Иккинчи қисм эса қолипнинг 
маҳсули. Иккинчидан, қолипнинг „от + чи“ деб кўрсати- 
лаётган биринчи қисми, умуман, от билан шахс оти ясовчи 
қўшимчанинг бирикувини кўрсатади, холос. Ваҳоланки, ҳар 
қандай сўз ясовчи умуман у ёки бу туркумга оид сўздан эмас, 
балки шу туркумнинг маълум бир семантик гуруҳига оид 
сўзлардан (уларнинг ҳам барчасидан эмас) сўз ясайди. Демак, 
„сўз ясалиш қолипи“ деб тушунилаётган „қолип“нинг би- 
ринчи қисми, муаллифлар ўзи айтганидек, „тил бирлик- 
ларининг бирикиш тизими“ни қайд этади, холос, лекин ясама 
сўзнинг моҳиятини қайд эта олмайди. Шундай экан, „сўз 
ясалиш қолипй“ни тенгламаларга ўхшатиб, унинг қисмлари 
ўртасига тенглик аломатини қўйиш тўғри бўлмайди ва буццай 
қилиш (бундай ,,қолип“) сўз ясалиш ҳодисаси ва унинг 
моҳиятини, жумладан, ясама сўз нутқ бирлиги эканини қайд 
эта олмайди.
Ясама сўзнинг нутқ бирлиги эканини исботлаш учун 
мазкур ишда келтирилган қуйидаги факт ҳам муаллифларнинг 
„қолип“ни қандай тушуниши билан боғлиқлигини ва бундай 
тушуниш билан чиқарилган хулоса асосли эмаслигини 
кўрсатади: „Лексемаларнинг ва унумли сўз ясаш қолип- 
ларининг нутқда воқелашган, аниқ шакл, мазмун ва вазифага 
эга кўринишига сўз дейилади. Чунончи: 
Боғимизда мевали
дарахтлар ўсади
гапида тўртта сўз мавжуд. Бу тўрт сўздан