AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti pul və banklar

Keynsə görə pul siyasəti. 1930-cu ildən başlayaraq iqtisadi düşüncəyə ha­kim olan Keynsin baxışlarına görə, istehsal səviyyəsi ümumi mal və xidmət tələbi tə­rəfindən aşkarlanır. Keyns ilə klassiklər arasındakı təməl fərqi Keynsin özəlliklə qı­sa dövrdə qiymətlər ilə faiz nisbətlərindəki dalğalanmaların, iqtisadi fəaliy­yə­t­lə­rin səviyyəsini tam məşğulluq səviy­yəsinə doğru götürə bilməsidir. Keynsin mo­de­li istehsal səviyyəsinin müəy­yən edilməsində ümumi tələbi təşkil edən ünsürlər (is­tehlak, inves­tisiya və dövlət xərcləri) üzərində durmuşdur. Xərcləmələrdə mey­da­na gələn bir dəyişikliyin gözəçarpan mexanizmi ilə gəlir səviyyəsinə təsir edəcəyi bu vasitələrlə toplam tələbdə istənilən dəyişik­liklərin edilə biləcəyi irəli sürül­müşdür. Top­lam tələbi tam məşğulluq səviy­yəsinə qədər investisiyaya səbəb olmayacaq şə­kil­də artırmaq mümkündür. Tam məşğulluq səviyyəsində toplam tələbdə meydana gə­ləcək artımlar qiy­mətləri yüksəldəcək və inflyasiyaya səbəb olacaqdır. Keynsin baxış­larına görə faiz nisbətləri pul, təklif və tələb tərəfindən müəyyən edilir və bu ba­xımdan da klassiklərdən fərqlidir. Klassiklərə görə pul, təklif və tələb yalnız qiy­mət səviyyəsini müəyyən edir. Keynsə görə pul təklifindəki bir dəyişmə faiz nis­bət­lərini dəyişdirir. Nəzəriyyədə pulun mübadilə, ehtiyat və spekulyasiya motivləri ilə tələb edildiyi qəbul edilmiş və bu səbəblə də pul tələbinin faiz nisbət­lərinə qarşı du­yarlı olduğu ifadə edilmişdir. Bu çərçivədə pul siyasətinin köməyi ilə real iq­ti­sa­diy­ya­ta təsir etmənin mümkün olduğu müəyyən edilmişdir.

Pul təklifinin və dolayısı ilə faizlərin iqtisadi fəaliyyətlər üzərindəki təsiri in­ves­tisiyalardakı dəyişikliyə və ÜDM-ə təsir etməsinə bağlıdır. Pul təklifindəki də­yiş­mənin faiz nisbətlərinə təsiri nə qədər böyük olarsa, faiz nisbətlərindəki də­yiş­mə­lərə xərclərin göstərəcəyi titrəyişlərdən asılı olaraq pul siyasəti ÜDM üzərində o öl­çüdə təsirli olur. Faiz nisbətlərindəki dəyişmələr investisiyalara təsir edərək ÜDM-in dəyişməsinə səbəb olur.

Keyns faiz nisbətlərindəki dəyişmələrin investisiyalara və buna bağlı olaraq gəlir səviyyəsinə təsir edəcəyini ifadə edərkən, faiz nisbətləri ilə iqtisadiyyatda sabitliyin hər zaman saxlanmayacağını da likvid tələbəsinin köməyilə açıqlamışdır. Buna görə, pul tələbi müəyyən bir faiz nisbətində faiz nisbətlərindəki dəyişmələrə qarşı duyarsızlaşacaq və iqtisadiyyatda gözlənilən hərəkət gerçəkləşməyəcəkdir. Keynsin baxışlarında pul nəzə­riyyəsinin özü klassik miqdar nəzəriyyəsinə edilən etiraz şəklindədir. Keynsin görüşlərində, qiymət səviyyəsinin müəyyən edilməsinə öncəlik verən miqdar nəzəriyyəsinə təsir edən istehsal və məşğulluq səviyyəsinin olması ön plana keçmişdir. Keyns pul tələbinin (toplam xərcləmə) təməl ol­duğunu gös­tərərkən, pul təklifi ilə məcmu xərcləmələr arasında bəsit və öncədən ola bilən bir əlaqənin olmadığını vurğulayır. Qərarlı və öncədən məlum olan bir davranış də­yiş­kəni olaraq, pulun tədavül sürəti yerinə istehlak xərcləmələri istifadə edilir. Be­lə­liklə, gəlir-xərcləmə çoxalanı, pul nəzəriyyəsinin açar anlamı olan tədavül sü­rə­ti­nin yerini alır. Keynisin nəzəriyyəsində tam məşğulluğun saxlanılmasında maliyyə si­yasəti açar siyasət olaraq qəbul edilərkən, pul siyasətinin və bu siyasətin məcmu tə­ləbin nəzarətində təsirinin önəmsiz olduğu, klassiklərə bənzər şəkildə ifadə edilir. Keynsin modeli, klassiklərin əksinə olaraq iqtisadiyyatın kiçik məşğul­luğunda ta­raz­lıq ola biləcəyini irəli sürərkən, klassiklərdə olduğu kimi, sərbəst qiymət sis­te­min­də tam bir qiymət və əmək haqqı dəyişkənliyi qəbul edilsə belə, bütün istehsal amil­lərinin tam məşğulluğuna nəzərən uzun dövr tarazlığa doğru avtomatik bir ten­den­siya içində olmayacağını ifadə edir.

Monetarist görüşə görə pul siyasəti. Klassik düşüncə 1950-ci illərdə Milton Frid­menin miqdar nəzəriyyəsinin yenidən düzənləməsi ilə canlandırılmışdır. Bu dövr­də inkişafa başlayan Müasir miqdar nəzəriyyəsinə görə pul siyasətləri maliyyə si­yasətinə görə daha çox təsirlidir.

Müasir monetarist nəzəriyyəsi pulun istehsal həcmi üzərində təsirli ola bi­lə­cə­yi hallarda miqdar nəzəriyyəsindən daha dəyişkən nəzəriyyədir. Klassik dü­şün­cənin prinsiplərini qəbul etməklə yanaşı, monetaristçilər miq­dar nəzəriyyəsində ye­ni nəzəriyyələr inkişaf etdirmişlər. Miqdar nəzə­riyyəsində M ilə P arasındakı mü­na­sibət əvəzinə M ilə PY arasındakı əlaqəni araşdırmış və pul təklifinin yalnız qiy­mət səviyyəsini deyil, keçici bir müddət üçün də olsa, məcmu iqtisadi fəaliyyətlərə təsir edəcəyini qəbul etmişlər. Monetaristlər iqtisadiyyatın aşağı məşğulluqda ola bilə­cəyini qəbul edərkən pul təklifindəki bir artımın, iqtisadiyyat kiçik məşğulluqda olarkən istehsal həcmini artıra biləcəyini irəli sürmüşlər. Ancaq onlar iqtisadiyyatın tam məşğulluqda olması halında klassik düşüncənin tamamən keçərli olacağını qə­bul etmişlər. Monetaristlərin bu geniş nəzəriyyələrinə əsasən Say qanunlarından sap­madıqları görünür. Monetaristlərə görə görünməyən əl mexanizmi iqtisadiyyatı tam məşğulluğa doğru yönləndirir. Y-də M-dəki bir dəyişikliyə bağlı olaraq mey­da­na gələcək bir artım və ya da azalma keçicidir.

Fridmen pulun tədavül sürətinin israrlı olması yerinə daha yumşaq bir ifadə ilə "ön görülə bilir" olduğunu qəbul etmişdir. Digər bir ifadə ilə desək, pul tələbi məc­mu xərcləmələrin sabit bir nisbəti olmayıb PY ilə çox yaxından və ön görünə bilir şəkli də əlaqəlidir.

Klassiklərin monetaristlər tərəfindən bəlkə də ən çox görüşü iqtisadiyyatın tam məşğulluqla tarazlıqda olmasıdır. İqtisadiyyat da tam məşğulluqdan keçici ola­raq sapmaqdadır, bu səbəblə daha yüksək bir iqtisadi fəaliyyət, daha çox iş gü­cü, texnoloji və sərmayə tələb etdiyindən dövlətin iqtisadiyyatda incə gediş etmək üçün müdaxilələri sadəcə infl­yasiya yaradacaqdır. Ona görə də belə hallarda döv­lətin müdaxiləsi gərəksiz və zərərlidir.

Monetaristlər hal-hazırda dövlətin incə gediş cavablarının gərəksizlıyi üçün ra­sional gözləyişlər olaraq adlandırılan başqa bir arqument əlavə etmişlər. Bu nə­zə­riy­yəyə görə, iqtisadiyyatın necə işləməsini əlaqələndirən məlumatlar işığında in­san­ların gözləyişlərini necə ifadə etmələri vurğulanır. İqtisadiyyat tam məşğulluğa ça­tarkən pul təklifində işsizliyi azaltmaq məqsədi ilə ediləcək artımların uğurlu ol­ma­yacağı ifadə edilir. İnsanlar pul təklifində meydana gələn artımları doğuran qiy­mət­lərə yanaşacaqdır. Bunun nəticəsində pul təklifindəki artım anında qiymətlərə ya­naşma üçün real iqtisadi fəaliyyətlərdə hər hansı bir genişləmə olmayacaqdır.


III FƏSİL. PUL TƏDAVÜLÜ

3.1. Pul bazarının mahiyyəti və funksiyaları

Pul bazarı – pul vəsaitlərinin borca verilməsi ilə əlaqədar iqtisadi münasibətlər sistemidir. Bu bazar maliyyə vəsaitləri (pul, istiqrazlar, səhmlər, veksellər və başqa qiymətli kağızlar) satılan məkandır, başqa sözlə, pula tələb və təklifin qarşılıqlı təsirini təmin edən institutlar şəbə­kəsindən ibarətdir. O, borc kapitalları bazarının ayrılmaz tərkib hissəsi, xüsusi sferasıdır, geniş təkrar istehsal prosesinin avanslaş­dırılması üçün cəmiyyətdə mövcud olan müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərinin cəlbi və ye­nidən bölgüsü ilə əlaqədar qısamüddətli iqtisadi münasibətlərin məc­musundan ibarətdir.

Pul bazarının xarakterik xüsusiyyəti onun vahidliyidir. Çoxsaylı bazarlarda satışa müxtəlif istehlak dəyərlərinə malik olan müxtəlif növ mallar çıxarılır və onlara tələb yalnız müəyyən alıcılar tərəfindən irəli sü­rülə bilər. Əmtəə bazarlarında mallara müxtəlif qiymətlər müəyyən edilir, spesifik əmtəə kimi çıxış edən kapitala isə borc faizi, borcalan tərəfindən istifadə edilməsi üsulundan asılı olmayaraq, eynidir. Pul bazarında borc kapitalı banklarda cəmləşir, bu baxımdan onun təklifi toplu xarakter daşıyır və bilavasitə istehsalın və mal dövriyyəsinin həcmindən asılıdır. Müxtəlif təsərrüfat sahələrində istehsal fondlarının dövranı və dövriyyəsi nəticəsində pul vəsaitlərinin mövsümi azad olması ilə əlaqədar il ərzində borc kapitalının təklifi qısamüddətli dəyişikliklərə də məruz qalır. Pul bazarında tələb və təklifin predmeti vahid pul formasında eyni istehlak dəyərinə malik olan borc kapitalıdır. Bu bazarda əsasən (bir gündən bir il müddətinə qədər) qısamüddətli depozit-ssuda əməliyyatları həyata keçi­rilir. Bu, hər şeydən əvvəl, onunla əlaqədardır ki, pul bazarında borca veri­lən vəsaitlər əsas yox, dövriyyə kapitalının, yəni başlıca olaraq firma­ların, şirkətlərin dövriyyə kapitalının, bankların, idarələrin, dövlətin və xüsusi şəxslərin qısamüddətli resurslarının hərəkətinə xidmət edir. Həmin subyektlər kapitalı əmtəə formasından pul formasına çevirmək məqsədilə pul bazarına müraciət edirlər. Pul bazarı təsərrüfat sövdələşmələrinin geniş dairəsi (bank akseptləri və veksellərinin uçotu, yevrodollarların bazarı), kredit-maliyyə institutlarının pul əməliyyatlarının tamamlanması (banklararası ssudalar, Mərkəzi Bankın yenidənuçot əməliyyatları), iri sənaye şirkətlərinin (“kommersiya kağızları” bazarı) qısa müddətə borc alması ilə əlaqədardır. Bura, həmçinin birja sövdələşmələrinin maliyyə­ləş­dirilməsi, dövlət krediti sisteminə göstərilən xidmət aiddir. Kapitalın qo­yuluşu sferasına görə pul bazarı saxta kapitalın və beynəlxalq valyuta bazarının ayrı-ayrı ünsürlərini özünə daxil edir. Bu bazarda borc faizi, valyuta və qiymətli kağızların kursları formalaşır.

Beynəlxalq valyuta-kredit münasibətlərinin inkişafı ilə beynəlxalq pul bazarı formalaşmışdır. Bu bazarın mühüm tərkib hissəsi yevro­bazar­dır. Beynəlxalq pul bazarı o bazara deyilir ki, orada qiymətli kağızlar bir neçə ölkənin bazarlarına təklif olunur və beynəlxalq xarakter alır.

Pul bazarında aparılan əməliyyatların başlıca alətləri kommersiya vekselləri, depozit sertifikatları, bank akseptləri və s. hesablaşma vasitə­lə­rindən ibarətdir. Kredit mexanizmi vasitəsilə pul bazarında maksimum qısa müddətə iri əməliyyatlar aparılır. Burada daha yeni rabitə vasitə­lərindən və elektron hesablaşma maşınlarından geniş istifadə olunur.

Pul bazarının institusional quruluşu özünə bankları, şirkətləri, bro­ker və diler firmalarını və başqa maliyyə-kredit idarələrini daxil edir. Bu bazarın resurslarının mənbəyini başlıca olaraq bank sistemi, hər şeydən əvvəl kommersiya (depozit) bankları tərəfindən cəlb edilmiş vəsaitlər təşkil edir. Əsas borcalanlar sifətində sənaye və ticarət firmaları, kredit-maliyyə institutları, dövlət çıxış edir. İxtisaslaşmış kredit-maliyyə in­stitut­ları (məsələn, sığorta şirkətləri və yaxud əmanət idarələri) isə uzun­müddətli kreditləşdirmə sferasında mövcuddur. Pul bazarının fəa­liyyət gös­tərməsi banklar, hesablaşma palataları, fond birjası, broker və diler fir­maları, maliyyə nazirlikləri və s. institutlar tərəfindən kredit-hesab­laşma əməliyyatlarının aparılması ilə əlaqədardır. Pul bazarında söv­də­ləş­mələrin əksər hissəsi şifahi və telefon ilə həyata keçirilir. Adətən pul baza­rının mərkəzi ölkənin maliyyə-iqtisadi məntəqəsinin işgüzar his­səsində (Nyu-York – ABŞ-da, Böyük Britaniya – Londonda, Kanada – Mon­realda, İsveçrə – Sürixdə) yerləşir. Pul bazarında inhisarçılıq, o cüm­lədən böyük likvid vəsaitlərə malik olan beynəlxalq inhisarçılıq hökm sürür. Bu bazardan qarşılıqlı qısamüddətli kreditlərin verilməsi yolu ilə bankların likvidliyinin tənzimlənməsi üçün istifadə edilir. Beynəlxalq pul bazarında banklararası əməliyyatlar əhəmiyyətli tutuma malikdir, evrobazarda isə o 70-75%-ə yaxını təşkil edir. Pul bazarı uzunmüddətli və ortamüddətli bazarla sıx əlaqədədir. Pul bazarının resursları bəzən uzun müddətə kreditlərin verilməsinə istifadə olunur ki, bu da pul-kredit sis­teminin sabitliyini pozur. Həmin bazarın faiz dərəcələri borc ka­pitalları bazarının digər sektorlarının faiz dərəgələri ilə qarşılıqlı əla­qə­dədir, Belə ki, Mərkəzi Bankın uçot faizi, bütün faiz dərəcələri sistemi üçün bazis rolunu oynayır, hansı ki, vasitəsilə ölkənin Mərkəzi Bankı tə­da­vüldə pul kütləsinin həcmini, inflyasiyanın templərini və s. mak­roiqtisadi göstəriciləri tənzimləyir, Faiz dərəcələrinin tez-tez və əhə­miyyətli dəyişməsi pul bazarının qeyri-sabitliyindən xəbər verir. Həmin bazarda durum bir sıra amillərdən – iqtisadiyyatda sikl dəyi­şik­lik­lərindən, inflyasiya templərindən, milli pul-kredit siyasətinin xüsusiy­yət­lərindən və s. asılıdır.

Pul bazarının alətləri sonrakılardır: a) hüquqi çəxslərin depozit sertifikatları; b) fiziki şəxslərin əmanət sertifikatları; c) qısamüddətli kreditlər; ç) banklararası kreditlər; d) kommersiya kreditləri.

Pul bazarının iştirakçıları sifətində, bir tərəfdən, pulu verən şəxslər (kre­ditorlar), digər tərəfdən isə, müəyyən şərtlər əsasında pulu borca gö­türən (borcalanlar) çıxış edirlər. Bazarın iştirakçılarının kateqoriya­la­rın­dan biri maliyyə vasitəçiləridir. Pul vəsaitlərinin verilməsi maliyyə vasi­təçilərsiz də ola bilər.

Pul bazarında kreditorlar və borcalanlar sifətində:

- banklar;

-bank olmayan kredit təşkilatları;

- müxtəlif tipli müəssisə və təşkilatlar – hüquqi şəxslər;

-fiziki şəxslər;

- müəyyən orqanların və təşkilatların simasında dövlət;

- beynəlxalq maliyyə təşkilatları;

- başqa maliyyə-kredit təşkilatları çıxış edirlər.

Maliyyə vasitəçiləri kimi pul bazarında:

- banklar;

- fond bazarının professional iştirakçıları;

- brokerlər;

- dilerlər;

- şirkətlərin idarəediciləri;

- başqa maliyyə-kredit idarələri fəaliyyət göstərir.

Pul bazarı iştirakçılarının maraqları həmin bazarın müxtəlif maliyyə alətləri ilə aparılan əməliyyatlardan gəlir əldə etməkdən ibarətdir. Kre­ditorlar gəliri faiz şəklində müəyyən məbləğdə götürürlər, borcalanlar isə gəliri borca götürülən pul vəsaitlərinin istifadəsindən əldə edilən əlavə mənfəət kimi alırlar. Maliyyə vasitəçiləri gəliri komissiya mənfəəti və yaxud vəsaitlərin cəlb olunması və yerləşdirilməsi üzrə faiz dərəcələri ara­sında fərq kimi əldə edirlər.

Püxtələşmiş bazar iqtisadiyyatını xarakterizə edən sənayecə inkişaf emiş ölkələrdə pul bazarının idarə olunması dövlət tərəfindən həyata keçirilir və dolayısı xarakter daşıyır. Bu onunla izah edilir ki, idarəetmə təsərrüfat-maliyyə və bank sahəsində qanunvericilik əsasında real­laş­dırı­lır. Pul bazarı geniş təkrar istehsalın başlıca tənzimçisi rolunda çıxış edir və bununla əlaqədar ona xas olan aşağıdakı bir sıra daxili funksiyaları yerinə yetirir. Bunlara aiddir:

-əmtəə istehsalçıları və satıcılarının sərbəst rəqabətinin təşkili (bu funksiyanın yerinə yetirilməsi bazar təsərrüfatı strukturlarının pul əmtəəsinə olan tələbinin təmin edilməsinə əsaslanır və nəticədə istehsalın texniki cəhətdən təzələnməsi, hazırlanan məmulatların, təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin miqyasının genişlənməsi üçün imkan yaranır);

-təsərrüfat strukturları və bankların sahibkarlıq fəaliyyəti sektor­la­rının və seqmentlərinin yaranması (bu funksiya rəqabət əsasında onların müvafiq bazarlarının mal və xidmətlər ilə tamamlanması və satışı üzrə iqtisadi potensialının aşkarlanması ilə əlaqədardır);

-pul vəsaitlərinə tələb və təklifin əsasında ictimai məhsulun təkrar istehsalının proporsiyalarının tənzimlənməsi (bu funksiyanın yerinə yetirilməsi onunla səciyyələnir ki, pul əmtəələrin dəyər ifadəsinin yüksək formasıdır və mal kütləsinin qiymətinin reallaşması pul formasında həyata keçirilir (malların satışından pul məbləğinin daxil olması pul vəsaitlərinə əlavə tələbin olması imkanlığı və maksimum mənfəət əldə edən xalq təsərrüfatı sahələrinə kapitalların axını deməkdir).

Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin müasir pul bazarları biri-birilə üzvi bağlı olan iki sferadan – fəaliyyət göstərən sahibkarlar üçün borc kapital­ları bazarından və əhali üçün pul vəsaitləri bazarından ibarətdir. Birinci sferada pul məcmu ictimai məhsulun istehsalı və tədavülündə iştirak edən bütün kapitalın dövranında fəaliyyət göstərir. Bu sfera həlledici rol oynayır, çünki fərdi kapitalların dövranı və dövriyyəsi geniş təkrar isteh­salın əsasını təşkil edir, hansı ki, olmadan bazar iqtisadiyyatını inkişaf etdirmək qeyri-mümkündür. İkinci sferada pul cəmiyyət üzvlərinin fərdi eh­ti­yacını təmin etmək məqsədini güdən pul vəsaitlərinin kreditə ve­rilməsi kimi çıxış edir.

Pul bazarının, onun subyektləri əlamətinə görə quruluşu pul əmtəəsinə tələb və təklifin formalaşmasının əsas xüsusiyyətlərini əks etdirir. Bu bazarın tələb sahəsində başlıca subyektləri xalq təsərrüfatının başlıca sahələrinin müəssisələri, investisiya institutları, sığorta şirkətləri, müxtəlif və sair təşkilatlar çıxış edirlər. Onların payına geniş təkrar istehsalın avanslaşdırılması üçün istifadə edilən pul vəsaitlərinin böyük hissəsi düşür. Pul əmtəəsinə tələbin başqa subyekti əhalidir, hansı ki, istehlak kreditinin köməkliyi ilə müasir həyat tərzi ünsürlərinin forma­laş­ması üçün pul vəsaitlərini cəlb edir. Pula tələb bankın faiz dərəcəsi, real gəlirlər ilə müəyyən edilir və qiymətlərin səviyyəsinə mütənasibdir. Faiz dərəcəsi nominal yox, real ifadədə, yəni inflyasiya çıxılmaqla ölçülür. Real faiz dərəcəsinin artımı pula tələbi ixtisar edir, azalması isə əksinə - artırır. Real gəlirlər artdıqda pula tələb genişlənir, aşağı düşdükdə isə - azalır. Pulun təklifi səviyyəsi pula olan tələbin səviyyəsindən tamamilə asılıdır, hansının ki, dəqiq müəyyən edilməsi pul bazarının para­metr­lərinin tarazlığına imkan yaradır. Pul vəsaitlərinin təklifi sahəsində həlledici rol bazarın digər subyekti olan bank sisteminə məxsusdur. Banklar pul bazarının təşkilində inhisar hüququna malikdir. Çünki onlar bazarı müasir pulların bütün növləri ilə təmin edir və onlarda açılan hesablara müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərini cəlb edir. Onu da vurğu­la­malıyıq ki, investisiya institutları, sığorta şirkətləri, pensiya fondları və başqa bu kimi qurumlar bank sisteminin tərkibinə daxil deyildir, çünki onlar banklarda və müxtəlif kredit təşkilatlarında aparılan emissiya və kredit əməliyyatlarını yerinə yetirmək hüququndan məhrumdurlar.

Pul bazarının vəziyyəti iki amil ilə müəyyən edilir, onlara aiddir:

-iqtisadiyyatın pula olan ehtiyacı (yəni, ona olan tələb);

-dövriyyəyə pulun daxil olması (yəni, onun təklifi).

Əgər dövriyyədə təsərrüfata tələb olunandan artıq pul mövcuddursa, onda bu, pulun dəyərsizləşməsinə - onun alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsinə, inflyasiyaya gətirib çıxaracaq.

Pul təklifinin formalaşması və pul kütləsinin tənzimlənməsi döv­lətin vacib funksiyasıdır. Pul təklifinin formalaşmasında üç subyekt iştirak edir:

-Mərkəzi Bank;

-kommersiya bankları sistemi;

-əhali.

Mərkəzi Bank pul təklifini emissiya (tədavüldə nağd pul, və həmçinin kredit pulları) vasitəsilə tənzimləyir. Bundan başqa, Mərkəzi bank faiz dərəcəsini aşağı salaraq kredit pullarının təklifini artırır, həmin dərəcəni qaldıraraq – azaldır. Beləliklə, faiz dərəcəsinin dəyişilməsi ka­pital qoyuluşuna və bütövlükdə investisiya aktivliyinə təsir edir. Ana­loji surətdə pul təklifinə qiymətli kağızların alqı-satqısı üzrə əməliyyatlar təsir göstərir: onları satın alaraq bank tədavüldə pulun miqdarını artırır, və əksinə. Əhali üçün faiz dərəcəsinin artımı depozitlərin cəlbinə olan marağı artırır və nağd pulun tutumunun azalmasına gətirib çıxarır.

Əgər bütün pul kütləsini nağd pulun və depozitlərin məbləği kimi təsəvvür etsək (müxtəlif əmanətlər arasında fərq qoymadan) və nəzərə alsaq ki, real iqtisadiyyatda nağd pullardan başqa iqtisadi subyektlər gə­lir­lərinin bir hissəsini kommersiya banklarına əmanətlərə (depozitlərə) kö­çürürlər, onda həmin banklar öz növbəsində kredit vermək imkanı əldə et­miş olur ki, bu da pul kütləsinin genişlənməsinə (multiplikasiya artı­mı­na) səbəb olur.

Pul təklifində mühüm rolu Mərkəzi Bankın müəyyən etdiyi və bilavasitə yaratdığı pul bazası oynayır. Bu hissə Mərkəzi Bankın aktivləri ilə təmin edilir. Onlar arasında ən mühümləri sonrakılardır:

-qızıl-valyuta ehtiyatları;

- qiymətli kağızlar;

- kommersiya banklarına kreditlər.

Pul bazasına daxil olan kommersiya banklarının ehtiyatları nağd pullarla birlikdə yüksək effektli pullar adlandırılır.

Pul təklifinin həcmi pul bazasının böyüklüyündən birbaşa, depon­laşma əmsalından və ehtiyat normalarından isə əks asılılıqdadır.

Beləliklə, pul təklifinin həcmi sonrakı amillərin:

a)pul bazasının həcmi;

b)ehtiyatların və depozitlərin nisbəti;

v)nağd pulun və depozitlərin nisbəti təsiri altında formalaşır.

Pul təklifinin səviyyəsi tamamilə pula tələbin səviyyəsindən asılıdır, hansı ki, onun dəqiq müəyyən edilməsi pul bazarında tarazlığın təmin edilməsinə imkan verir.

Pula tələb iqtisadi subyektlərin müəyyən vaxt anında öz sərən­cam­larında onların imkanlarına uyğun müəyyən həcmdə pulun olması ar­zusunu ifadə edir.

Bir qayda olaraq, hazırda pula tələbin üç növünü fərqləndirirlər:

1)tədavül vasitəsi kimi sövdələşmələr üçün pula tələb;

2)aktivlər tərəfindən pula tələb;

3)pula ümumi tələb (birinci iki növü birləşdirən tələb).

Sövdələşmələr tərəfindən pula tələb (yəni, əhali tərəfindən malların və xidmətlərin satın alınması və müəssisələr tərəfindən əməyin, mate­rial­ların, enerjinin və i. ödənilməsi) ondan asılıdır ki, yuxarıda sadalanan məq­sədlərə sövdələşmələrin bağlanması üçün ÜDM-in nominal dəyəri ilə müəy­yən edilən miqdarda pul lazımdır. Beləliklə, sövdələşmələr tərə­findən pula tələb ÜDM-in dəyərinə birbaşa proporsional dəyişilir. Cə­miy­yətdə gəlir nə qədər çox olsa sövdələşmələrin miqyası genişlənir, on­ların aparılması üçün daha çox miqdarda pul tələb olunur.

Sövdələşmələr üçün lazım olan pulun miqdarına, həmçinin onun dövretmə sürəti təsir edir: pul nə qədər sürətlə dövr edərsə, bir o qədər çox sövdələşmələrə xidmət edəcək və sövdələşmələr üçün bir o qədər az miqdar pul lazım olacaq. Məsələn, hər bir pul vahidi ildə üç dəfə dövr etsə, sövdələşmələr üçün pulun miqdarı əmtəə və xidmətlərin dəyərindən üç dəfə az olacaqdır. Buradan tədavüldə pulun miqdarını müəyyən edən pul tədavülünün formulu sonrakı ifadəni alacaq.

Bütün əmtəə və xidmət- lərin qiymət məbləği ÜDM-in dəyəri

Pulun miqdarı = ------------------------------- = -----------------------

Bir pul vahidinin Bir pul vahidinin dövretmə sayı dövretmə sayı

Beləliklə, dövriyyədə pul lazım olan miqdardan nə az, nə də çox olmamalıdır.

Aktivlər tərəfindən (dəyərin saxlanılması vasitəsi kimi) pula tələb öz mahiyyəti etibarilə yığım vasitəsi kimi pula tələbdən ibarətdir. Pulu maliyyə aktivlərinin müxtəlif formalarında saxlamaq olar:

-səhmlər (dividentlərin alınması);

-istiqrazlar (təsbit edilmiş faiz əldə edilməsi);

-nağd və ya çek əmanətləri növündə.

Lakin ehtiyatda pulun saxlanılması faizin itirilməsi ilə əlaqədardır və onda vəsaitin sahibi əldən buraxılmış imkanlardan itkilərin acısını hiss etmiş olur. Məsələn, cari əmanətlər üzrə faiz dərəcəsi nə qədər yüksək­dirsə, nağd ehtiyat kimi pulu saxlamaq sərfəsizdir. Əgər sövdələşmələr üçün pula tələbin həcmi nisbətən sabit və faiz dərəcələrindən asılı deyilsə (bu həcm ÜDM-in dəyəri və yaxud əmtəələrin qiymət məbləği və pul va­hidinin dövriyyəsinin sayı ilə əvvəlcədən müəyyən edilir), onda aktivlər tərəfindən yığım üçün pula tələb faiz dərəcəsi ilə bağlıdır. Bu dərəcə nə qədər yüksək olsa ehtiyatda pulu saxlamaq bir o qədər baha başa gəlir, aktivlər tərəfindən pula tələb bir o qədər azalır. Faiz dərəcəsi nə qədər aşağı olsa, ehtiyatda pulu saxlamaq bir o qədər sərfəli olacaq.

Beləliklə, pula tələb sonrakı amillərin təsiri altında formalaşır:

-pula tələbin artması qiymətlərin səviyyəsinin artımına birbaşa mütənasibliyi;

-faiz dərəcələrinin artımı pula tələbi azaldır, onun aşağı enməsi isə - artırır;

-real ifadədə gəlirlərin (yəni, inflyasiya templəri nəzərə alınmaqla) artımı pula tələbi artırır, onun aşağı enməsi isə - azaldır.

Tələbin üçüncü növü – pula ümumi tələb – sövdələşmələr üçün tələb baxımından ÜDM-in dəyərindən, aktivlər tərəfindən sorğuda isə - faiz dərəcəsindən asılıdır. O ki, qaldı pul təklifinə, onu hökumət və Mər­kəzi Bank tərəfindən müəyyən siyasətin aparılması yolu ilə dəyişmək olar.

Pul bazarı pula tələb və onun təklifini birləşdirir. Bazarda pul ta­raz­lığı, əmtəə bazarında olduğu kimi, faiz dərəcəsinin müvazinəti, yəni pu­lun qiyməti müəyyən edilir.