AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti pul və banklar

17.4. Valyuta məzənnəsi
Valyuta sisteminin vacib tərkib hissəsi valyuta məzənnəsidir. Belə ki, beynəlxalq valyuta münasibətləri dəyişərkən müxtəlif ölkələrin val­yu­ta­larının qarşılıqlı dəyər nisbəti dəyişməlidir. Valyuta məzənnəsi müəyyən ölkənin pul vahidinin digərinin pul vahidi ilə ölçülən qiymətidir; müxtəlif öl­kələrin pul vahidlərinin qarşılıqlı münasibəti və onun alıcılıq qa­bi­liyyətinin müəyyənləşdirilməsidir.

Valyuta məzənnəsi zəruridir:

• 
  əmtəə və xidmətlərlə ticarət və kapital və kreditin hərəkəti zamanı valyutanın qarşılıqlı mübadiləsi;
  
• 
  dünya və yerli bazarda qiymətlərin, müxtəlif ölkələrin milli və xa­rici valyutada göstərilən dəyər göstəricilərinin müqayisəsi;
  
• 
  xarici valyutadakı hesabların mütəmadi yenidən qiymət­lən­dirilməsi.
  

Valyuta məzənnəsi milli və dünya iqtisadiyyatlarının qarşılıqlı təsir sahəsini əks etdirir. Hər bir valyutanın əsas xarakteristikası onun milli tə­sərrüfatı çərçivəsində yaranır. Onların keyfiyyətcə qarşılıqlı ölçülməsi bey­­nəlxalq iqtisadi əməliyyatların gedişində baş verir və onda daxili və dün­­ya qiymətləri müqayisə olunur. Daxili qiymətlər daxili dəyər əsa­sında yaranır, dünya qiymətləri isə beynəlxalq dəyər əsasında. Müxtəlif ölkə­lərin əmtəələri xarici iqtisadi dövriyyədə iştirak edərkən milli qiymətdən azad olunur və çox hallarda dünya bazarı qiymətləri ilə satılır. Pulun əmtəə dəyərinin birbaşa ölçü vahidi olan milli bazardan fərqli olaraq, qiy­mət­lərin beynəlxalq dövriyyəsi zamanı dəyər müxtəlif ölkə­lərdə for­malaşır və milli pul vahidləri qarşılıqlı əlaqəyə girir. Beləliklə, valyuta mə­zənnəsi milli pul vahidlərinin müqayisəsi yolu ilə milli də­yər­ləri və nisbi alıcılıq qabiliyyətini dolayısı ilə müqayisə edir. Təsərrüfat həyatının beynəlxalqlaşmasının genişlənməsi və dərinləşməsi yolu ilə milli dəyərlərin müqayisəsi daha böyük miqyasda baş verir.

Valyuta məzənnəsinə təsir edən amillərə daxildir:

• 
  iqtisadiyyatın vəziyyəti: pulun alıcılıq qabiliyyəti, inflyasiya sə­viy­yəsi, müxtəlif ölkələrdəki uçot dərəcələri; ödəmə balansının və­ziyyəti; valyuta bazarlarının vəziyyəti və spekulyativ valyuta əməliyyatları; milli valyutanın beynəlxalq hesablaşmalarda istifadə səviyyəsi; valyuta məzənnəsinin dövlət tənzimi;
  
• 
  Milli və dünya bazarlarında valyutaya inam səviyyəsi.
  

İdxal-ixrac əməliyyatlarının səmərəliliyi, bu və ya digər əmtəənin istehsalının məqsədəuyğunluğu, iqtisadiyyatın bu və ya digər sahəsinin inkişafının səmərəliliyi, ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsündəki iştirakı bu faktorlardan asılıdır.

Xarici valyutanın vaxtaşırı milli valyutada qiymətləndirilməsi ka­tirovka adlanır. Tarixən katirovkanın iki növü fərqləndirilir: birbaşa və dolayı. Birbaşa katirovka daha geniş yayılıb – bu zaman xarici val­yu­ta­nın dəyəri milli valyutada göstərilir. Dolayı katirovkada isə, milli valyuta vahid kimi qəbul olunur və onun dəyəri müəyyən sayda xarici valyutada göstərilir. Valyuta məzənnəsinin məğzi eyni olduğundan, hansı metoddan istifadə fərq etmir.

Valyuta rejimi ölkənin valyuta siyasətini, o cümlədən valyuta mə­zən­nəsinin təyin edilmə formasını və metodunu xarakterizə edir. Dünya prak­tikasında tarixən milli pul vahidinin valyuta məzənnəsinin müəyyən edil­məsinin fərqli metodları müəyyən olunub:

• 
  Sikkə pariteti, qızılın çəki tərkibinin iki müqayisə edilən val­yutada müqayisəsi;
  
• 
  Valyuta səbəti bazası əsasında;
  
• 
  Valyutaların alıcılıq qabiliyyətinin pariteti əsasında;
  
• 
  Kross-məzənnələr əsasında.
  

Valyuta sisteminin elementi valyuta paritetidir.Qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada valyutalararası münasibət, monometallizm zamanı valyuta məzənnəsinin əsası sikkə pariteti idi – müxtəlif ölkələrin pul va­hidlərinin metal (qızıl) tərkibinə münasibətidir. O valyuta pariteti an­layışı ilə üst-üstə düşürdü. Valyuta məzənnəsi qızıl paritetə əsaslanırdı və qı­zıl əsaslarının hədlərində dəyişirdi. Lakin bu dəyişikliklər qızılın müs­təqil alqı-satqısı fonunda nəzərəçarpacaq deyildi. Qızıl standartının ləğvi ilə qızıl bazar mexanizmi aradan qalxdı.

Böyük kredit pullarının fonunda valyuta məzənnəsi getdikdə qızıl pari­te­tindən kəskin fərqlənməyə başladı. Belə ki, qızıl dövriyyədən çıxmağa baş­lamışdı. 1934-1976-cı illərdə valyuta məzənnəsinin əsasında qızıl qiy­mətinin rəsmi miqyası və qızıl pariteti, qızılın kredit pullarındakı rəsmi qiyməti dururdu. Yamayka valyuta sisteminin təsbit olunması ilə ölkələr valyuta məzənnəsinin əsası kimi rəsmi qızıl paritetindən imtina etdilər. Müasir şəraitdə valyuta məzənnəsi valyuta paritetinə əsaslanır və onun ətrafında dəyişir.

Beynəlxalq Valyuta Fondunun nizamnaməsinə əsasən, valyuta pa­ritetləri SDR-da və ya digər beynəlxalq valyuta vahidində müəyyən oluna bilər. Paritetlərin valyuta səbətləri əsasında müəyyən edilməsi bir ye­nilik idi. Valyuta səbətində milli valyuta səbətə daxil olan bir sıra digər öl­kələrin valyutaları ilə qarşılaşdırılır.

Valyuta səbəti – bir valyutanın məzənnəsinin müəyyən digər val­yu­taların məcmusuna münasibətdə orta qiymətinin hesablanması me­to­dudur. Bu metodla valyutanın alıcılıq qabiliyyəti, mübadilənin ümum­iq­tisadi və siyasi şərtlərdən necə təsirləndiyi daha dəqiq hesablanır. Mə­zən­nənin SDR valyuta səbəti əsasında qurulması aşağıdakı mər­hələləri eh­tiva edir:

1. 
   Valyuta səbətinin tərkibinin müəyyənləşdirilməsi – yəni mə­zənnənin hansı valyutalara münasibətdə hesablanması;
   
2. 
   Hər bir valyutanın səbətdəki çəkisinin müəyyənləşdirilməsi (on­ların idxal və ixracın həcminə münasibətdə çəkisinə mü­vafiq olaraq);
   
3. 
   Müvafiq valyutanın vahidlərində valyuta komponentlərinin müəy­yənləşdirilməsi (valyuta səbətində onun çəkisinin və əgər məzənnə dollar münasibətdə müəyyən olunursa, məzən­nənin dollara münasibətdə son üç aydakı orta bazar mə­zən­nəsi);
   
4. 
   Məzənnə dollar münasibətdə müəyyənləşdirilirsə, valyutanın dollar münasibətdə bazar məzənnəsinin müəyyənləşdirilməsi;
   
5. 
   Valyuta komponentlərinin dollar (və ya digər valyuta) ekvi­valentinin hesablanması. Adətən valyuta komponentinin val­yuta məzənnəsinə vurulması və ya bölünməsi yolu ilə he­sab­lanır.
   

Bundan əlavə, bəzi dövlətlər öz valyutalarının məzənnəsini bərkitmək üçün fərdi valyuta səbəti tətbiq edirlər.

Milli valyuta məzənnəsinin müəyyən edilməsi zamanı valyutanın alıcılıq qabiliyyətinin nisbi paritetinin bazasında ixrac qiymətlərini (dün­ya bazarı qiymətləri) və müvafiq ölkələrin daxili topdansatış qiymət­lə­rini götürmək lazımdır. Xüsusilə, ölkənin il ərzində ixrac məhsulunun həcmi dünya qiymətləri ilə və daxili topdansatış qiymətləri ilə müəyyən olu­nur, sonra onlar arasındakı nisbət qiymətləndirilir.

Praktiki olaraq valyuta məzənnəsini qiymətlərin milli səviy­yə­si­nin nisbəti ilə müəyyən etmək çətindir. Belə ki, həmin qiymətlər stabil və birmənalı deyil. Dövlətlərdə onun son istehlakı və fərqli istehsal struk­turları olduğundan çətinliklər yaranır. Valyutanın məzənnəsi təkcə qiy­mət­lərin səviyyəsi təsir etmir və buna təsir edən müxtəlif faktorlar vardır. Buna görə də, valyuta məzənnəsinə təsir edən bütün faktorları nəzərə alan məzənnə təyin etmək real deyil. Xarici ödəniş vasitələrində pul va­hi­dinin dəyəri kimi müasir məzənnənin əsasını hər hansı maddi dəyərli deyil, məzənnə yaradan faktorlar bütövlükdə təşkil edir və bazarda val­yutaya tələb-təkliflə formalaşır.

Hədsiz kredit pulları olan vaxtda valyuta məzənnəsinin forma­laş­dırılması əhəmiyyətli dəyişikliklərlə səciyyələnir. Qızıldan fərqli olaraq, kredit pulunun öz-özlüyündə dəyəri yoxdur və təmsilçi dəyəri vardır ki, elə bu da onun dəyişən dəyərini və ya alıcılıq qabiliyyətini, valyuta mü­ba­diləsinin əsasını göstərir. Müvafiq olaraq, əsas valyuta məzənnəsinin də­yəri alıcılıq qabiliyyətinin paritetidir. Kredit pulları dəyərdən düşə bil­diyi kimi, alıcılıq qabiliyyətləri də dəyərdən düşür, çünki müxtəlif öl­kə­lərdə dəyərdən düşmə bərabər getmir və onların alıcılıq qabiliyyəti pa­ri­teti aşağı fərqlənir. Kredit pullarının dövriyyəsi şəraitində valyuta mə­zən­nəsinin özünün əsası dəyişdiyindən, valyuta məzənnəsinin özü də dəyişir.

Qızıl dövriyyəsi şərtlərində bu dəyişmələrin dəqiq hədləri vardı. Amma indi belə dəqiq hədlər mövcud olmaya bilər. Valyuta məzənnələri kəskin dəyişmədiyindən, onların tənzimlənməsinə ehtiyac yaranır. Ekvi­valent mübadilə üçün valyutanın real alıcılıq qabiliyyətini əks etdirən məzənnə lazımdır. Valyuta məzənnələrinin dəyişməsi və alıcılıq qabi­liy­yətindən kəskin fərqlənməsi beynəlxalq valyuta-kredit və iqtisadi mü­na­sibətlərin dayanıqsızlığına səbəb olur və milli gəlirlərin dövlətlər ara­sında əsassız bölüşməsinə və müəyyən ölkələrin əsassız gəlir, digərlə­ri­nin əsassız itkisi ilə nəticələnir.

İki valyutanın hər hansı üçüncü valyutaya münasibətdə bir-birinə qarşı hesablanan valyuta məzənnəsi kross-məzənnə adlanır.

Beynəlxalq valyuta münasibətləri praktikasında reallıqda fik­sa­siya və üzən məzənnələr mövcuddur.

Məzənnənin fiksasiyası – valyuta məzənnəsinin əsasında olan və dövlətin dəstəklədiyi qeydiyyata alınmış paritetlər olur. Dövlətlərarası razılaşmalar vasitəsilə edilir.

Üzən valyuta məzənnəsi iki yerə bölünür:

• 
  Sərbəst üzən məzənnə - bazardakı tələb-təklifdən asılı ola­raq üzən məzənnə;
  
• 
  Bazar tələb-təklifindən asılı olaraq dəyişir, amma zaman-za­man kəskin dəyişmələri tənzimləmək üçün mərkəzi bankın müdaxilələri olur.
  

Beləliklə, valyuta məzənnəsi üçün müxtəlif mexanizmlərdən is­tifadə olunur: fiksasiya və ya milli valyutanın məzənnəsinin digər val­yu­taya və ya valyuta səbətinə bağlanması. Xarici valyuta seçilərkən onun stabilliyi və həmin valyutadakı ticarətin həcmi nəzərə alınır. Valyuta məzənnəsinin fiksasiyası onun dəyişmə dəhlizinin müəyyən edilməsi yolu ilə həyata keçirilir. Dəhliz çərçivəsində mübadilə məzənnəsi sərbəst dəyişə bilər və mərkəzi bank yalnız dəhlizdən kənarlaşma təhlükəsi olan­da müdaxilə edir. Başqa variant da var. Mərkəzi bank milli valyutanın məzən­nəsinin müəyyən müddət üçün yuxarı və aşağı hədlərini əvvəl­cədən bəyan edir.

Azərbaycan manatının valyuta məzənnəsinin hesablanması Azər­bay­can Respublikasının xarici ticarət balansı, xarici hesablaşmalarda istifadə olunan xarici valyutaların məzənnələri, ixrac məhsullarının həcmi barədə mə­lumatlar, yerli və dünya bazarındakı qiymətlər və sair əsasında aparılır.

Azərbaycan manatının xarici valyutalara münasibətdə məzənnəsi Azərbaycan Mərkəzi Bankının qaydaları əsasında müəyyən olunur. Bu qaydalar aşağıdakıların müəyyənləşdirilməsini nəzərdə tutur:

• 
  Azərbaycan manatının sərbəst dönərli və məhdud dönərli xarici valyutalara münasibətdə rəsmi məzənnəsi;
  
• 
  Azərbaycan manatının ABŞ dollarına və Rusiya rubluna mü­nasibətdə məzənnəsinin fiksinq nəticələri üzrə müəy­yən olunması: Bakı Fond Birjasında aparılan dollar və rubl alqı-satqılarının nəticələri üzrə. ABŞ dollarının başqa valyutalara kross-məzənnəsi əsasında belarus rublunun həmin valyutalara münasibətdə rəsmi məzənnəsi (bu kross-məzənnə digər mərkəzi bankların Azərbaycan Mər­kəzi Bankına verdiyi məlumatlar və ya Röyters agent­li­yi­nin məlumatları əsasında müəyyənləşdirilir).
  
• 
  Azərbaycan Mərkəzi Bankının katirovka olunan xarici val­yutaları həmin məzənnə ilə alıb-satmaq öhdəliyi olmadan rəsmi məzənnə.
  

2000-ci ilin sentyabrından Azərbaycanda valyuta bazarının bütün seq­mentləri üzrə vahid məzənnəyə keçildi. Məzənnə real tələb-təklif əsasında formalaşır. Buna qədər müxtəlif məzənnələr vardı – rəsmi, bazar, qeyri-bazar, nağdsız dövriyyə və sair. Rəsmi məzənnə orta bazar məzənnəsindən aşağı idi və təsərrüfat subyektlərinin məcburi şə­kildə rəsmi məzənnə ilə satmaq öhdəliyi mənfi nəticələr verirdi: xarici val­yutanın ölkəyə daxil olması azalırdı, valyuta bazarında kəsr yaranırdı, əmə­liyyatlar xaricə və ya qara bazara köçürülürdü, ixracyönümlü müəs­si­sələr zərərlə işləyirdi və sair. Azaldılan rəsmi məzənnə iqtisadiyyatın real tələblərin cavab vermirdi – ümumdaxili məhsul, əhalinin gəliri və sair.

Vahid məzənnə şəraitində mümkün mənfi təsirlər lokallaşır. Mərkəzi Bankın əsas məqsədi məzənnəni bazar iqtisadiyyatı yolu ilə, onu tənzimləməklə dəstəkləməkdir.

17.5. Tədiyyə balansı
Tədiyyə balansı – beynəlxalq əməliyyatların balans hesabatı, xaricdən valyuta daxilolması ilə ölkədən xaricə edilən ödənişlərin qar­şı­lıqlı əlaqəsi. Bu, ölkənin bütün kompleks beynəlxalq münasibətlərinin əmlak, xidmət və kapitalın idxal-ixracının göstəricilərinin qarşılıqlı mü­na­sibəti şəklində ifadəsidir. Tədiyyə balansı ölkənin xarici iqtisadi fəaliy­yətinin, onun dünya təsərrüfatında iştirakının miqyasının, strukturunun və xarakterinin kəmiyyət və keyfiyyət göstəricisidir. O, təkrar istehsal pro­se­si­nin təsiri altında təşəkkül tapır, amma o özü də ölkənin qızıl və val­yuta ehtiyatına, ölkənin valyuta vəziyyətinə, ölkənin valyuta borcunun həcminə, iqtisadi və qismən valyuta siyasətinin istiqamətləndirilməsinə təsir edir. Ödəmə balansının vəziyyəti ölkənin valyuta məzənnəsinə təsir edir: ardıcıl aktiv balansda milli valyuta bahalaşır, passiv balansda isə ucuzlaşır. Milli və xarici valyutaya tələb və onun məzənnə nis­bəti tədiyyə balansının vəziyyətindən asılıdır. Ölkənin iqtisadi və siyasi inkişaf səviyyəsi, beynəlxalq rəqabəti, iqtisadiyyatın dövri tərəddüdləri, xarici dövlət xərclərinin artması, beynəlxalq ticarət və maliyyə-kredit münasibətləri, inflyasiya və sair tədiyyə balansında əksini tapır.

Tədiyyə balansının (analitik təsbit) beş bölməsi var:

1. Cari hesab (cari əməliyyatları hesabı). Malların (idxal-ixrac), xid­mətlərin, gəlir və cari transfertlərin balans məbləği kimi formalaşır. Cari əməliyyatlar üzrə tədiyyə balansının ən vacib hissəsi ticarət ba­lan­sıdır. O, ölkədə müəyyən dövr ərzində idxal-ixracın qarşılıqlı müna­si­bətini əks etdirir. Bu bölməyə həm də nəqliyyat xidmətlərinə görə ödəmə və daxilolmalar, rabitə xidmətləri, sığorta xidməti, kompyuter və məlu­mat xidmətləri, mədəniyyət və xidmət sahəsində fərdi şəxslərə xidmət və sair.

2. Kapital və maliyyə əməliyyatlarının hesabı. Bir­başa investisiyaları, portfel və digər investisiyaları ehtiva edir. Birbaşa investisiyalar müəssisənin kapitalında iştirak etməklə müəssisənin ida­rə­etməsində iştirak etmək üçün edilir. Nəticədə gəlir – divident, mənfəət əldə olunur. Portfel investisiyaları borc qiymətli kağızları, səhmlər və fond bazarının digər vasitələridir və əsas məqsəd gəlir götürməkdir. Digər investisiyalara daxildir: kommersiya, ticarət kreditləri, xarici borc­la əldə olunan vəsaitlər, əsas borcun (orta və uzunmüddətli) bağlan­ma­sı­na yönəldilən və bank sektorunun tələblərinin və öhdəliklərinin dəyiş­mə­sindən yaranan borclar (qısamüddətli); müəssisənin xaricdəki hesab­la­rındakı vəsaitlərin hərəkəti və sair.

3. Cari, kapital və maliyyə hesablarının bəndləri üzrə statistik fərq. İxracın dəqiqləşdirilməmiş həcmindən, qısamüddətli kapitalın hə­rəkətindən, idxal-ixrac axınlarının hərəkətində hesablaşmaların qarışıq salın­masından, müxtəlif mənbələrdən fərqli məlumatların daxil olma­sından irəli gəlir.

4. Ümumi balans: mühasibat nöqteyi-nəzərdən hesablaşma ba­lansı. Xaricdən daxilolmalar ödənişləri üstələyirsə balans aktivdir. Əks-təqdirdə balans passivdir.

5. Maliyyələşdirmə. Ödəniş balansının saldosunun bağlanmasının me­tod və mənbələrinin balanslaşdırıldığı bölmə. Bu, valyuta ehtiyat­larının hərəkəti, xarici yardım, xarici dövlət borcu, beynəlxalq valyuta-kredit və maliyyə təşkilatlarının və digər mənbələrin kreditləri ola bilər. Ödəniş balansını bərabərləşdirmək üçün xarici və yerli qiymətli kağızlar da satışa çıxarılır.

Azərbaycanın ilk hesablaşma balansı 1992-ci ildə hazırlanmışdı. Metodik əsas kimi Beynəlxalq Valyuta Fonunun məsləhətlərindən və digər mənbələrdən istifadə edildi: xarici iqtisadi fəaliyyət barədə bankların hesabatları, rezident müəssisələrin xarici iqtisadi fəa­liyyət barədə hesabatları, Maliyyə Nazirliyinin, Xarici İşlər Nazirliyinin, Gömrük Komitəsinin və digər orqanların məlumatları. Bundan əlavə, bey­nəlxalq bank statistikasından və tərəfmüqabil ölkələrin güzgü statistikasından istifadə edildi.

Milli hesabat balanslarının tərtibat formaları fərqlidir və oradakı məlumatın hansı məqsədlə istifadə olunacağından asılıdır .
Tədiyyə balanslarının təsnifatı

Təsnifat meyarı	Tədiyyə balansı forması
Müddət	Rüb İl Perspektiv
Məzmun	Tədiyyə Beynəlxalq investisiya mövqeyi
Forma	Standart təqdimat Analitik təqdimat
Region	Respublika üzrə MDB ölkələri ilə respublika üzrə Digər ölkələrlə respublika üzrə
Valyuta	Milli valyuta Xarici valyuta

Tədiyyə balansı adətən müəyyən müddət üçün tərtib olunur və xaricdən daxil olan valyuta və ölkədən xaricə ödəmələri əhatə edir.

Təhlil üçün sadəcə ödəmə balansında istifadə olunur – ölkənin di­gər ölkələrə münasibətdə pul tələbləri ilə öhdəliklərinin qarşılıqlı mü­na­sibəti. Nə zaman yaranmasından, hansı əməliyyatlar üzrə yaran­ma­sından və ödənişin nə zaman olmasından asılı olmayaraq, bütün tələbləri əhatə edir. Müəyyən tarixə tərtib olunur və bəndlərin top­lan­masına görə adətən hesab balansını əks etdirir. Lakin bu balansı tərtib etmək çətindir: ölkə­dəki inflyasiya, valyutanın alıcılıq qabiliyyətinin dəyişməsi, devalvasiya, beynəlxalq dövriyyənin he­sablaşma qaydalarının dəyişməsi, balans tərtib etmə metodikasının də­yişməsi və sair. Buna görə də, adətən hesab ba­lan­sı tərtib olunur və öl­kənin müəyyən tarixə beynəlxalq investisiya möv­qe­yi müəyyənləş­di­rilir. O, dövlətin xarici aktivlərinin və passiv­lərinin vəziy­yətini göstərir ki, bu da dövlətin borclu və kreditor kimi beynəlxalq val­yuta-maliyyə müna­sibətlərini və mövqeyini əks etdirir. Beynəlxalq investisiya mövqeyinin hesabat balansında aktivlər və pas­sivlər üzrə əsas maddələr: birbaşa investisiyalar, portfel investisiyaları, digər inves­ti­siyalardır.

Tədiyyə balansının analitik tərtibatı standartdan onunla fərqlənir ki, rezident və qeyri-rezidentlərin aktiv və passivlərindəki dəyişiklikləri əks etdirən kapital və maliyyə hesablarının ayrı-ayrı bəndləri xarici iq­tisadi fəaliyyətin əsas istiqamətlərinin və nəticələrinin açılması üçün yenidən qruplaşdırılır.

Tədiyyə balansının göstəriciləri ona dəlalət edir ki, Azər­baycanın ödəniş balansı getdikcə sabitləşir, xarici iqtisadi dövriyyədə mal və xidmət ixracının payı artır, cari əməliyyatların hesab vəziyyəti yax­şılaşır. Bu, ehtiyatların toplanması və xarici borcun ödənməsinə zəmin ya­radır. Hesab balansının stabilliyinin yaxşılaşmasına kö­mək etdi: Azərbaycan manatının valyuta bazarının bütün seqmentlərində vahid məzənnəyə keçməsi, müəyyən məzənnədə qalmaq, müsbət real dərəcəsini müəyyən­ləş­dirilməsi.

17.6. Valyuta tənzimlənməsi

İqtisadiyyatın tənzimlənməsi sistemində valyuta münasibətlərinin bazar və dövlət tərəfindən tənzimlənməsi vacibdir. Valyuta siyasəti – ölkə­­nin cari və strateji məqsədlərinə müvafiq olaraq beynəlxalq və digər iqti­sadi münasibətlər sahəsində tədbirlər məcmusudur. Müxtəlif tarixi dövr­lərdə müxtəlif valyuta siyasətləri işlənir. Dövlət valyuta müna­si­bət­lərinə birbaşa və ya dolayı müdaxilə edir. Valyuta siyasəti valyuta qanunvericiliyi ilə formalaşdırılır.Ölkədə və ondan xaricdə valyuta dəyərliləri ilə əməliyyatlar keçirilməsini tənzimləyən hüquq normaları və dövlətlərarası valyuta razılaşmaları məcmusudur. Milli səviyyədə valyuta siyasəti Mərkəzi Bank, Maliyyə Nazirliyi və digər orqanlar tərəfindən həyata keçirilir. Beynəlxalq səviyyədə isə xüsusi dövlətlərarası valyuta-kredit təşkilatları tərəfindən həyata keçirilir.

Dövlətlərarası tənzimləmə - dövlətlərin valyuta, kredit və ma­liyyə siyasətlərinin koordinasiyasıdır. Bu bir sıra səbəblərlə şərtlənir: milli iqtisadiyyatların müxtəlif istiqamətlərdə qarşılıqlı asılılığının güc­lən­məsi; milli və bazar tənzimlənməsinin bazar tənzimlənməsi xeyrinə dəyişməsi; dün­ya valyuta, maliyyə bazarlarının miqyasları, onların stabil olmaması. Milli və dünya valyuta sisteminin bütün elementləri tən­zim­lən­məlidir. Milli valyuta sistemi çərçivəsində valyuta tənzimlənməsi təd­birlərinə iki müs­təqil, amma qarşılıqlı əlaqəli istiqamət daxildir:

1) milli iqtisadiyyatın maliyyə sağlamlaşmasına, inflyasiya tem­pinin enməsinə, milli valyutanın sabitliyinə və ona inamın artırılmasına yö­nəlmiş ümumi xarakterli pul-kredit tədbirləri;

2) valyuta sahəsindəki tədbirlər: valyuta məzənnələrinin tə­yi­natı siyasəti, valyutadan istifadə rejimi, valyuta bazarı rejimi, valyuta əməliyyatları, ödəmə balansının tənzimlənməsi və sair.

Valyuta siyasətinin əsas formaları: diskont siyasəti, deviz siyasəti, valyuta müdaxiləsi, valyuta ehtiyatlarının diversifikasiyası, valyutanın dö­nərliyinin dərəcəsinin tənzimi, valyuta məzənnəsinin tənzimi, deval­va­siya, revalvasiya.

Diskont siyasəti – Mərkəzi Bankın uçot dərəcəsi ilə manevr et­məsi, hansı ki, kapitalın beynəlxalq hərəkətinə təsir yolu ilə valyuta məzənnəsinin və ödəmə balansının tənzimlənməsinə yönəlmişdir. Uçot dərə­cə­sinin artırılması daha az uçot dərəcəsi olan ölkələrdən kapital axınını stimul­laşdıra bilər. Uçot dərəcəsinin azaldılması xarici kapitalın axınına səbəb ola bilər.

Deviz siyasəti – əsasən valyuta müdaxiləsi yolu ilə həyata ke­çirilir, yəni dövlət orqanı xarici valyutanın alqı-satqısı ilə məşğul olur.

Valyuta müdaxiləsi – milli valyutanın məzənnəsinə təsir etmək üçün Mərkəzi Bankın valyuta bazarındakı əməliyyatlara birbaşa mü­da­xi­lə­sidir. Milli valyutanın məzənnəsini artırmaq üçün Mərkəzi Bank xarici val­yutanı milli valyuta müqabilində alır, azaltmaq üçün isə satır. Mərkəzi Bank valyuta bazarında iştirak etməklə valyutaya tələb-təklifi tənzimləyir və valyuta məzənnəsində kəskin dəyişikliklərin qarşısını alır.

Valyuta müdaxiləsi üçün mərkəzi bankı əhəmiyyətli val­yuta ehtiyatları olmalı və ödəmə balansındakı bərabərsizlik yüksək sə­viy­yədə olmamalı və passiv saldo müntəzəm olaraq aktiv saldo ilə əvəz­lən­məlidir. Əks təqdirdə valyuta müdaxiləsi nəticəsində valyuta ehtiyatları tam tükənə (ödəmə balansı həmişə passivdirsə) və ya ölkə daxilindəki pul hə­rəkəti pozula bilər. Bundan əlavə, valyuta müdaxiləsi yalnız müvəqqəti xarak­ter daşıyır. Buna görə də, valyuta məzənnəsinin saxlanması üçün val­yuta müdaxiləsi müvəqqətidir.

Valyuta ehtiyatlarının diversifikasiyası bu və ya digər valyutanın ehtiyat kimi saxlanması risklərini azaldır və valyuta ehtiyatlarının ən sə­mərəli strukturunu təmin edir. Valyuta tənzimlənməsinin digər təd­birlərinə daxildir: qızıl bazarı konyunkturasına istənilən təsirin edilməsi üçün qızıl alqı-satqısı; valyuta dönərliliyi rejiminin dəyişdirilməsi; val­yuta məhdudiyyətlərinin artırılıb-azaldılması; beynəlxalq ödənişlərdə ya­ranan fərqi qapamaq üçün kredit verilməsi və ya alınması; dövlətlərin bey­nəlxalq ödəmələrin və valyuta əməliyyatlarının keçirilməsinin tən­zimləməsi. Mərkəzi banklar kommersiya banklarının fəaliyyətini lisen­zi­yalaşdırmaqla valyuta əməliyyatlarının həyata keçirilməsini tən­zim­ləyirlər.

Devalvasiya və revalvasiya – valyuta siyasətinin ənənəvi me­tod­larıdır. Devalvasiya – milli valyutanın məzənnəsinin xarici və ya bey­nəlxalq valyutaya nisbətən azaldılmasıdır. Bu, rəsmi məzənnənin bazar məzənnəsinə nisbətən yüksəldilməsi zamanı baş verir. Revalvasiya – milli valyutanın dəyərinin xarici və ya beynəlxalq valyutaya nisbətən artırılmasıdır.

Tədiyyə balansı həmişə dövlət tənzimləməsi obyekti olmuşdur. Ödə­mə balansının dövlət tənzimlənməsi – ödəniş balansının əsas bənd­lə­rinin formalaşması və saldonun bağlanması üzrə iqtisadi tədbirlərin məc­musudur. Tədiyyə balansının tənzimlənməsi metodu xarici iqtisadi fəa­liyyətin ya stimullaşdırılması, ya da məhdudlaşması üçün aparılır. Tədiyyə balansında defisit olan ölkələr ixracın artırılmasına çalışır, idxalı azaldır, kapital çıxarılmasını çətinləşdirir və xarici borclanmanı azaldır.

Buna, həmçinin büdcə kəsirinin azaldılması, diskont siyasətinin yax­şılaşdırılması, valyuta, kredit məhdudiyyətinin tətbiqi, milli val­yu­tanın məzənnəsinin aşağı salınması və pul kütləsinin artması hədlərinin təyin edilməsi yolu ilə nail olunur. Aktiv ödəmə balansı olanda dövlət or­qanları idxalın artırılması, kapitalın ixracı, mal ixracının azaldılması, kre­dit verilməsi və qızıl valyuta ehtiyatının artırılması yolu ilə saldonu azalt­mağa çalışırlar.

Müasir şərtlərdə tədiyyə balansının tənzimlənməsinin bey­nəl­xalq metodları işlənir: ixrac krediti şərtlərinin razılaşdırılması, ikitərəfli hökumət kreditləri, mərkəzi bankların qısamüddətli kreditləri, beynəlxalq valyuta-kredit və maliyyə təşkilatlarının kreditləri.