Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

65 

library.ziyonet.uz/ 

 

Barchasi ezid taolo sun’i iaqqoshindadur. 

Tan anga siymu ichinda tosh muzmar koʻnglidin, 

Aqlga yuz hayrat, ul oyning ichu toshindadur. 

May ketur, ey mugʻki, yuz hayrat aro qolmish Masih, 

Bul. ajablarkim, bu eski dayr xuffoshindadur. 

To Navoiy toʻkti ul oy furqatidin bahri ashk, 

Har qachon boqsang, quyosh aksi aning yoshindadur. 

(«Badoye’ ul-vasat», 156-gayaal) 

Mashhur va manzur bu gʻazal Alisher Navoiy qarilik lirikasi mahsuli boʻlib, unda shoir 

ishqiy-falsafiy mavzuda bahs etadi. Ramali musammani mahzuf vaznida bitilgan. 

 

Gʻazal usluban ta’rif-tavsif tipida yaratilgan. Asarning maqsad-mohiyati oʻn saqkiz 

yoshdagi manzur (nazarda tutilgan muayyan siymo) malohatini vasf etishga qaratilgan. 

Lekin bu vasf inson umrining navqiron pallasi hamda husnu jamol haqidagi falsafiy 

mupyuhadalar bilan yoʻgʻirilgan. Hatto, ba’zi baytlarda tavsif ikkinchi oʻringa oʻtib 

qolib, ta’rif, falsafiy umumlashma ifodasi birinchi darajaga koʻtariladi. Yoxud ta’rif-

tavsif baravar me’yorda, uygʻun aks ettirilgan boʻlsa ham, falsafiy mohiyat e’tiborimizni 

koʻproq tortadi. Chunonchi, matla’da oʻn sakkiz yoshli dilbarning sarvinozligidan koʻra, 

uning shu yoshdagi ma’naviy-ruhiy ahvoli tasviriga kuchli urgʻu berilgan. «Oʻn sakkiz 

ming olam» — turgʻun soʻz birikmasi boʻlib, u butun borliq oʻn sakkiz ming olamdan 

iborat, degan olamning cheksizligi haqidagi afsoiaviy qadimiy tasavvurlardan kelib 

chiqqan. Shoir «Sarvinozimning boshida oʻn sakkiz ming olam gʻavgʻosi bor, ammo 

bunga ajablanmaslik kerak, chunki u oʻn sakkiz yoshdadur», der ekan, birgina sarvinoz 

ahvoliga emas, umuman, insonning oʻn sakkiz yoshiga ta’rif beradi. Ta’rif umuminsoniy 

boʻlganidek, nazarimizda, oʻn sakkiz yashar sarvinoz ham umumlashma obraz. Asarda 

oʻn sakkiz yoshli muayyan inson tasvirlangai boʻlishi ehtimol, uning hayotiy siymosi 

bizga ma’lum emas. Balki, matla’dagi ta’rifu tavsifga oʻn sakkiz yashar goʻzal qiz emas, 

barkamol bir oʻspirin tal’ati asos boʻlgandir. 

 

Muhtaram muxlis, Navoiy yigit kishini vasf etgani haqidagi taxminimizga darhol e’tiroz 

bildirish yoxud buni notoʻgri talqin etishdan saqlanishingizni soʻraymiz. Bu — hali ilmda 

oʻrganilmagan muammo. Navoiyning yigitlar vasfida bitilgan oʻnlab rubobiy (lirik) 

asarlari borki, ular turli andishalar bilan «Xazoyin ul-maoniy»ning 1959-— 60 yillarda 

chop etilgai Hamid Sulaymon nashriga kiritilmagan va xalqqa yetib bormagan. Bu gazal 

hamda qit’alar Navoiy mukammal asarlari toʻplamida bosilmoqda va endi ilmiy 

baholansa kerak. Nazarimda, bu hodisa Navoiy dunyoqarashi bilan bogliq. Navoiy 

insonda ilohiy yetuklikni, ilohda iisoniy goʻzallikni koʻrgai. Mutafakkir oʻzi sigʻingan 

ilohiy qudrat, navqironlik, barkamollik, hayratomuz sehru siioatni, jismoniy va aqliy 

---