Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

2-§. Siyosat falsafasi 
 
 «Siyosat»  (politika)  tushunchasi  qadimgi  Yunonistonning  «polis»  (shahar,  jamiyat) 
ma'nosiga  borib  taqaladi  va  an'anaviy  ravishda  inson  faoliyati  doirasining  hukmronlik  bilan 
bog‘liq  bo‘lgan  munosabatlari,  davlat  va  ijtimoiy  ishlarni  boshqarish,  ijtimoiy  guruhlar, 
xalqlar, davlatlar taqdiri bilan bog‘liq bo‘lgan ma'muriyatchilikni bildiradi. 
Siyosat  –  bu  hokimiyatni  egallashga,  uni  ushlab  qolishga,  mustahkamlash  va  amalga 
oshirishga qaratilgan faoliyatdir. Siyosat faqat faoliyat doirasigina emas, balki fan va san'at 
xususiyatlariga  ham  egadir.  Ijtimoiy  taraqqiyot  qonunlarini  kashf  etilishi  siyosat  uchun  ilm-
fan belgilarini  kasb  etishga  imkon  berdi.  Boshqa  bir tomondan,  siyosat  ijtimoiy  jarayonlarni 
sub'ektiv tomonidan ish ko‘rishga olib keladi, shaxsiy tajriba, ichki tuyg‘u, ijodiy yondoshish 
va  hokazolardan  foydalanadi.  Bu  unga  san'at  belgilarini  beradi.  Bekorga  emaski,  siyosatni 
«boshqarish san'ati», «hokimiyat san'ati» sifatida ifodalaydilar. 
Fransuz tadqiqotchisi J.M. Denken «siyosat» tushunchasining uch asosiy jihatini ko‘rsatib 
o‘tadi: 
a)  siyosat  boshqaruv  sifatida  soha,  amaliyot  doirasini  («ijtimoiy  siyosat,  «iqtisodiy 
siyosat», «harbiy siyosat» va shunga o‘xshashlarni) bildiradi; 
b) siyosat strategiya sifatida. Bunday tushunchada  siyosat ma'muriy maqsadlar mohiyati 
va  ijtimoiy  sub'ektlar  faoliyatini  (alohida  olingan  shaxslar,  ijtimoiy  guruhlar,  davlatlar  va 
hokazolarni) ochib beradi; 
v)    siyosat  qadriyatli  hukm  sifatida.  Bu  ma'noda  «siyosat  «yaxshi»  yoki  «yomon», 
«axloqiy»  yoki  «axloqsiz»,  «insonparvar»  yoki  «insoniyatga  qarshi»,  «foydali»  yoki 
«foydasiz» va hokazolar sifatida ifoda qilinishi mumkin. 
Shuningdek, «siyosat»ning tushunchasining tarixiy jihatini ham alohida ajratib ko‘rsatish 
mumkin:  bu  uzoq  va  yaqin  o‘tmishda  hukmron  kuchlarning  faoliyat  tarzining  xilma-xilligi, 
ularning  niyatlari  va  maqsadlarini  («Amir  Temurning  siyosati»,  «Oltin  O‘rta  siyosati», 
«Buyuk mo‘g‘illar imperiyasi siyosati» va hokazolar) o‘z ichiga oladi. 
Jamiyatshunoslik jihatidan siyosat tushunchasi deganda davlat va ijtimoiy hayotning joriy 
voqyealari  muammolarining  majmuasi  tushuniladi:  «nizolarni  bartaraf  qilish  siyosati», 
«qishloq xo‘jalik siyosati», «xususiylashtirish siyosati» va boshqalar. 
Siyosat ijtimoiy hodisa sifatida hamma vaqt ham mavjud bo‘lmagan. Uning paydo bo‘lishi 
ijtimoiy  hayot  jarayonlarining  murakkablashuvi,  inson  ehtiyojlari  tizimining  doimiy 
rivojlanishi, borgan sari turli xildagi yangi faoliyat turlarining kelib chiqishi va nihoyat davlat 
va    huquq  singari  ijtimoiy  institutlarning  paydo  bo‘lishi  bilan  bog‘liqdir.  Shuni  aytish 

---

mumkinki, siyosat alohida olingan shaxslar va guruhlar o‘rtasida tabiiy muvofiqlik bo‘lmagan 
ammo murosa bilan ish yuritishga aniq ehtiyoj bo‘lgan vaqtda va o‘sha yerda paydo bo‘ladi. 
Ijtimoiy guruhlar, jamoalar, alohida olingan shaxslarning o‘zaro ta'siri shundagina siyosiy 
xususiyat  kasb  etadiki,  ularning  da'volari  va  talablari  davlat  aralashuvisiz  amalga  oshishi 
mumkin bo‘lmay qolganligi ayon bo‘lganda. 
Siyosatni shartli ravishda quyidagi asosiy sohalarga ajratib chiqish mumkin: 
-siyosat  inson  faoliyati  sifatida,  siyosiy  institutlarning,  hokimiyat  organlari  va  boshqaruv 
vazifalarini bajaradi; 
-siyosat  mazkur  jamiyatda  amal  qiladigan  siyosiy  mafkura,  orzular,  ta'limotlar  va 
qadriyatlarning majmuasi sifatida; 
-siyosat siyosiy yo‘nalish sifatida (ijtimoiy sub'ektlarning alohida olingan shaxsdan tortib, 
umuman insoniyat darajasidagi tajribalari, ixtiroslari, ko‘rsatmalari); 
-siyosat ijtimoiy-aloqaviy jarayonlarning turli ko‘rinishi sifatida. 
Umuman  siyosat  –  bu  jamiyat  taraqqiyoti  tamoyillarini  topish,  uning  o‘zgarishlarini 
oldindan aytish, kerakli chora-tadbirlarni va ularni amalga oshirish vositalarini ishlab chiqish, 
siyosiy sohada jamiyat manfaatlari va ehtiyojlarini shakllantirishdir. Siyosat – bu murakkab, 
ko‘p qirrali faoliyat bo‘lib, fan va san'at unsurlarini ham o‘zida mujassamlashtiradi. 
 Siyosat  inson  hayotiy  faoliyatining  eng  muhim  jihatlaridan  biri  sifatida  maydonga 
chiqadi. Shuning uchun siyosatning sub'ekti va ob'ektini kim va nima tashkil etishini aniqlash 
juda muhimdir. 
«Sub'ekt» va «ob'ekt» tushunchalari asosiy falsafiy kategoriyalardan biridirlar. «Sub'ekt» 
deganda faol harakat qiluvchi va idrok etuvchi, iroda va ongga ega bo‘lgan alohida shaxs yoki 
ijtimoiy guruh, «ob'ekt» deganda – nimaga sub'ekt faoliyati yo‘naltirilganligi tushuniladi. 
Siyosatda  ob'ekt  sifatida  siyosiy  munosabatlar,  siyosiy  jarayonga  tortilgan  siyosiy  tizim 
o‘zining  institutlari  bilan  birgalikda,  ijtimoiy  guruhlar  va  shaxslar  maydonga  chiqishlari 
mumkin.  Siyosatda  ob'ekt  passiv  omil  bo‘lmasdan,  o‘z  yashash  va  amaliyot  doirasidagi 
rivojlanish qonunlariga egaki, siyosiy jarayonni tatbiq qilishda ular bilan albatta hisoblashish 
lozim.  Siyosiy  mexanizm  siyosat  ob'ektining  faolligini  hisobga  olmog‘i  lozim.  Siyosiy 
munosabatlar  ochiq,  harakatchan,  to‘xtovsiz  o‘zgarib  boruvchi  tizim  bo‘lib,  jamiyatning 
barcha iqtisodiy, ijtimoiy, ma'naviy sohalari bilan yaqindan bog‘liqdir. 
Siyosatning  sub'ekt  va  ob'ekti  garchi  jamiyatning  to‘xtovsiz  bir-biriga  ta'sir  qiluvchi 
unsuri bo‘lsa ham ular ikki mustaqil sohasidir. Ular orasidagi aloqa dialektik xususiyatga ega, 
ya'ni garchi ular bir-birini taqazo etsalar ham, biri ikkinchisiga qarama-qarshidir. Siyosatning 
sub'ekti uning ob'ektisiz mavjud bo‘la olmaydi va aksincha. 
Sub'ekt siyosatda ko‘p saviyali xususiyatga ega. Birinchi navbatda bu jamiyatning  siyosiy 
tashkiloti  va  uning  bosh  elementi  bo‘lgan  davlat  o‘zining  bajaradigan  vazifalarining  xilma-
xilligi  va  keng  ko‘lamliligi  bilan  ajralib  turadi.  Bular:  hokimiyat,  rahbarlik,  boshqaruv, 
tartibga  solish,  nazorat  va  boshqalar.  Bundan  tashqari,  siyosat  sub'ekti  o‘z  ichiga  jamiyat 
siyosiy tashkilotining boshqa elementlarini ham qamrab oladi: siyosiy partiyalar va harakatlar, 
ijtimoiy-siyosiy  tashkilotlar,  «ta'sir  o‘tkazish  guruhlari»,  parlamentdagi  lobbi,  mahalliy  o‘z 
o‘zini boshqarishning nodavlat organlari va shunga o‘xshashlar. 
Siyosat  sub'ektining  mustaqil  element  sifatida  siyosiy  bo‘lmagan  tashkilotlar  va 
muassasalar. Kasaba uyushmalari, ijodiy birlashmalar, turli yo‘nalishdagi ijtimoiy tashkilotlar 
(diniy,  ekologik,  xotin-qizlar,  yoshlar  tashkiloti,  milliy-madaniy  markazlar  va  hokazo), 
mehnat jamoalari va boshqalar ham unga taalluqlidir. 
Tabiiyki,  ijtimoiy  institut  qanchalik  siyosiylashgan  bo‘lsa,  uning  siyosatdagi  o‘rni 
shunchalik  ko‘p  bo‘ladi.  Biroq  birorta  institut  ham  o‘ziga  yetarli  bo‘lgan,  o‘z  kuchiga 
ishongan  mutlaq  narsaga  aylanmasligi  lozim.  Totalitar  va  yakka  hokimlikka  asoslangan 
tuzumlar sharoitida partiyalarda ana shunday holat kuzatilishi mumkin. 

---

Demokratiya, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati taraqqiy etgan sharoitida hatto bevosita 
siyosatdan  juda  ham  uzoq  bo‘lgan  tashkilot  va  muassasalar  siyosiy  jarayonlarni 
takomillashtirish  va  uyg‘unlashtirishga  o‘z  hissalarini  qo‘shishlari  mumkin.  Siyosat 
ob'ektining  o‘zi  esa  faqat  zaif,  statik  tizimgina  bo‘lib  qolmasdan,  balki  ijtimoiy  faol, 
harakatchan  xususiyatga  ega  bo‘lib,  siyosiy  sub'ektga  ta'sir  o‘tkazishga  qodirdir.  Buni 
siyosatda  aylanma  aloqa  deb  ataydilar.  Aylanma  aloqa  qanchalik  rivojlangan,  faol, 
shakllangan  bo‘lsa,  siyosiy  jarayonni  amalga  oshirish  shunchalik  ko‘proq  demokratik, 
samarali  bo‘lib,  kamroq  qarama-qarshilikka  ega  bo‘ladi.  Siyosiy  tizimni  demokratlashtirish 
davrida bu alohida muhim ahamiyat kasb etadi. 
Siyosat  sub'ektlariing  institutlashtirilganlaridan  tashqari  institutlashtiril-maganlari  ham 
bo‘lishi mumkin. Shundaylar qatoriga mazkur lahzada siyosiy jihatdan faol bo‘lgan ijtimoiy 
guruhlar  kiradilar.  Shuning  uchun  siyosiy  sub'ektlarni  asosiy  va  ahamiyat  (mohiyat)lilari 
o‘rtasida  tafovutlar  mavjud.  Siyosatning  asosiy  sub'ektlari  yirik  ijtimoiy  jamoalar  sinflar, 
tabaqalar va millatlar bo‘lsa, mohiyatiylar - aholi soni, yashash xududi, ma'lumoti, kasbi yoki 
uyushish  belgilari  jihatidan  tashkil  topgan  uncha  katta  bo‘lmagan  ijtimoiy  guruhlardir. 
Demokratiya  sharoitida  siyosat  sub'ekti  sifatida  butun  xalq,  hyech  bo‘lmaganda  o‘zining 
siyosiy faol qismi vakilligida, maydonga chiqadi.