Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

madaniyat kabi o‘ziga xos hodisaning shakllanishiga olib keldi. «Ommaviy madaniyat» degan 
tushunchaning o‘zi XX asrning 20-30-yillarida «ommaviy jamiyat» va «ommaviy inson» kabi 
ta'limotlarning bir tushunchasi sifatida paydo bo‘ldi. 
Bu  ta'limot  shunday  aqidaga  tayanadiki,  XX  asr  –  bu  omma,  olamon  asridir.  Bunda 
«omma»: faqat miqdoriy tushuncha emas, balki maxsus sifatiy ko‘rsatkichlar bo‘lgan shunday 
xususiyatlarga  egaki,  masalan,  alohida  olingan  shaxs  qabul  qilinayotgan  qarorlar  va  amalga 
oshirilgan  xatti-harakatlarga  shaxsiy  mas'uliyat  hissini  yo‘qotgan  va  unda  his-hayajonga 

---

berilish aqlga tayanishdan ko‘ra ko‘proq va hokazo. Masalan, fransuz tadqiqotchilari bo‘lgan 
G.Tard va G.Lebon
389 
  madaniyat  va  uning  qadriyatlariga  bo‘lgan  munosabat  jihatidan  jamiyatni  uch  qismga 
buldilar: 
a)  hyech  narsani  tushunmaydigan.  Tabiiy  instinklarga  tayanadigan,  «yo‘l  boshchiga» 
ehtiyoj sezadigan omma (olomon); 
b) ba'zi narsalarni tushunadigan guruhiy oqim; 
v) hamma narsalarni ko‘li yetadigan (elita) imtiyozli guruh. 
Ommaviy  madaniyatning  asosiy  xususiyatlaridan  biri  uning  avval  boshdanoq  umumiy 
iste'molga  yo‘naltirilganligidir.  Unga    xos  bo‘lgan  hammaga  tushunarli  bo‘lishi,  yengilligi, 
qiziqarliligi va lazzatbaxshlikka yo‘naltirilganlik kabi belgilari ana shu yerdan kelib chiqadi. 
Madaniyatning  ushbu  shakli  ko‘p  darajada  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  ijtimoiy  buyurtma  asosida  o‘z 
vazifasini bajaradi. Ana shuning uchun ham uning taraqqiyotining ichki manbalari qandaydir 
sezilarli o‘rin kasb etmaydi. 
Hozirgi zamon ommaviy madaniyati quyidagi asosiy belgilarga ega: 
a) ommaviylik iste'molga ham, ishlab chiqarishga ham taalluqli; 
b)  ommaviy  axborot  va  aloqa  vositalarining  barcha  majmuasi  bilan    yaqindan 
bog‘langanlik; 
v) uncha yuqori bo‘lmagan ma'naviy- mazmuniy va estetik saviya; 
g) makoniy va zamoniy jihatdan ham doimiy ravishda o‘z-o‘zini yangitdan namoyon qilib 
turish. 
Ommaviy madaniyat o‘zining vazifalaridan biri bo‘lgan jalb qilishlik va bo‘shliqni o‘rnini 
to‘ldirishlik  xususiyatini  oshirib  yuborib,  uni  madaniy  ijod  jarayonining  asosiga  aylantiradi. 
Hozirgi  zamon  ommaviy  madaniyatiga  xos  bo‘lgan  misollar  quyidagilardir:  ommaviy 
musiqaviy  janrlar  (estrada,  pop-muzыka,  rok  va  hokazo),  teleseriallar  (ayniqsa,  lotin 
amerikasi  mamlakatlariniki),  plakatlar  va  boshqa  badiiy  saviyasi  yuqori  bo‘lmagan  tashqi 
tasvir shakllari va hokazolar. 
Biroq ommaviy madaniyat elementlari qatoriga «tushish»ning bosh mezoni  ommani jalb 
qilishlikdir.  Masalan,  dunyo  kinoekranlari  va  televizion  tarmoqlarida  keng  namoyish  etilgan 
«Titanik»  filmi,  shak-shubhasiz,  badiiy  jihatdan  yuqori  saviyadagi  asardir.  Ammo  uning 
orasida mashhurligi shunchalik yuqori bo‘ldiki, u to‘la ravishda ommaviy madaniyat unsuriga 
aylandi. Uning ko‘p nusxada ishlab chiqilgan va sotilgan videokassetalari, lazerli disklari va 
shu  filmning  musiqasi  yozilgan  audikassetalar,  bosh  qahramonlari  tasvirlangan  plakatlar  va 
hokazolar  bundan  guvohlik  beradi.  Hozirgi  zamon  ommaviy  madaniyatining  eng  o‘ta 
ko‘rinishi  sifatida  kitch,  ya'ni  ommaviy  ravishda  va  didsizlarcha  ko‘p  nusxada  bosilgan 
mahsulot,  mashhur  asarlarning  qolipga  solinganlari  (Mona  Liza  ichki  ko‘ylakda!),  hamda 
qalbaki ommaviy madaniyat ishlab chiqarish mahsulotlari maydonga chiqdi. 
Shunday  qilib,  hozirgi  zamon  madaniyatiga  katta  xavflardan  biri  uning  ommaviy-
jozibakorlik xususiyatini kasb etganligi bo‘lib, uning oqibatida umumiy saviya pasayib ketishi 
mumkin.  Shuning  uchun  madaniyat  va  san'at  muassasalari  faoliyatida  tijoratchilik  asosini 
yagona va hal qiluvchi omil bo‘lib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik juda muhimdir. 
Insoniyat taraqqiyoti tarixi bizning oldimizda turli mintaqalar, davlatlar, irqiy guruhlar va 
jamoalar,  ayrim  olingan  shaxslar  o‘rtasidagi  turli  darajadagi  milliy  o‘ziga  xos 
madaniyatlarning  xilma-xil  shakllari  orasidagi  uzluksiz  aloqalar  tarixi  sifatida  gavdalanadi. 
Madaniyatlar o‘rtasidagi aloqalar ijtimoiy hodisa sifatida juda uzoq davrlardan buyon vujudga 
kelgan. Ammo irqiy qobiqga o‘ralish, qabilachilik, turg‘unlik, an'anaviylik, konservatiklikka 
yo‘nalish  uzoq  vaqt  boshqa  etnik  guruhlarga  mansub  bo‘lganlar  madaniyati  elementlarining 
o‘zlashtirishga imkon bermadi. 
                                                 
389
 Қаранг: Тард Г. Общественное мнение и толпа. –М., 1902. Лебон Г. Психология народов и масс. СПБ., 
1908 

---

Etnoslar  orasidagi  madaniy  ayrboshlash  faqat  madaniyat  taraqqiyotining  oliy 
bosqichidagina  paydo  bo‘lishi  mumkin.  Siyosiy,  savdo-sotiq,  madaniy  aloqalar,  sayyohlik, 
o‘zga  yerlarni  o‘zlashtirish,  ko‘chib  borish  bularning  barchasi  etnik  madaniy  ayirboshlash 
uchun zamin bo‘ladi. Bu yerda shuni qayd etish lozimki, madaniy boyish hamma vaqt o‘zaro 
bog‘lanishga  ega  bo‘ladi.  Hatto  turli  saviyadagi  madaniyatlar  o‘rtasidagi  aloqa  va 
ayirboshlash  hamma  vaqt  o‘zaro  xususiyatga  ega,  garchi,  odatda,  ko‘proq  yuqori  darajada 
tashkil  topgan  madaniyat  hamma  vaqt  ko‘proq  narsa  beradi  va  ko‘proq  undan  bahramand 
bo‘lishga undaydi. Shunga muvofiq ravishda kam darajada tashkil topgan madaniyat ko‘proq 
narsa  oladi  va  ko‘p  narsani  qabul  qilishga  tayyor  bo‘ladi.  Shunday  bo‘lsa  ham,  madaniy 
jihatdan  boyish  hyech  qachon  bir  yo‘nalishdagi  jarayon  bo‘lmasdan  –  bu  shunday  narsaki, 
hajm, sifat va o‘zlashtirish darajasi jihatidan o‘zaro farq qiladigan madaniy axborot oqimi bir-
birining  istiqboli  tomon  boradigan  ikki  yo‘nalishdir.  Deyarli  bir  xil  saviyadagi  etnos 
madaniyatlarning  o‘zaro  aloqasi  davrida,  odatda,  madaniy  axborotlar  ayirboshlashda 
muammo yuq.