Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

 
 
 
3-§. Huquq falsafasi 
 
 Huquq maxsus ijtimoiy institut sifatida davlat bilan bir vaqtda paydo bo‘ladi. Huquqning 
mohiyati  va  mazmunini  ifodalashda  ikki  asosiy  yondashishni  ajratib  ko‘rsatish  mumkin:  1) 
an'anaviy yoki «man' etuvchi»; 2) liberal yoki insonparvarona. 
Birinchi  yondashishga  muvofiq,  huquq  va  qonun  bir-birlariga  nisbatan  ayniyatdadirlar. 
Huquqning  mohiyati  bunday  holatda  quyidagicha  ifodalanadi:  «ruxsat  etilmagan  barcha 
narsalar-ta'qiqlangandir».  Huquqni  bunday  tushunish  XVII-XVIII  asrlargacha  hukmron  edi. 
huquq  avvalo  chegaralovchi,  man'  etilgan  narsalar,  jazo  etish  me'yorlari  va  choralarini 
majmuasi  sifatida  qaralar  edi.  Bunday  yondashuv  davlatning  fuqaroga  nisbatan 
ishonchsizligidan kelib chiqqan edi. 
Davlatning  kuchi  tomonidan  ko‘riqlanadigan  huquq  ijtimoiy  me'yorlar  tizimi  sifatida 
o‘zining  mumtoz  shaklida  qadimgi  Rimda  shakllangan  edi.  Qadimgi  dunyo 
mutafakkirlarining  xizmatlaridan  biri  ular  tomonidan  e'lon  qilingan  fuqarolarning  huquqiy 
tengligi edi: «Barcha narsalar qonun amaliyoti ostida bo‘lmog‘i lozim».
390
  
Falsafada  liberal,  vatanparvarona  ikkinchi  nuqtai  nazar  yangi  zamon,  ayniqsa 
Ma'rifatparvarlik  davrida  tarkib  topadi.  Uning  asosiy  vakillari  ilg‘or  fransuz  (Sh.Monteske, 
J.J.Russo  va  boshqalar),  ingliz  (T.Gobbs,  Dj.Lokk  va  boshqalar),  gollandiyalik  (G.  Grotsiy, 
B.Spinoza),  nemis  (G.Loybnits,  I.Kant,  I.Fixte  va  boshqalar)  mutafakkirlari  edilar. 
Liberallarcha  yondoshish  tarafdorlarining  fikricha,  huquq  mohiyatini  tushunish  asosida 
chegaralovchi me'yorlar emas, balki birlamchi va uning o‘zidan ajratib bo‘lmaydigan «tabiiy 
huquq» va inson ozodligining mavjud bo‘lishi yotishi lozim edi. 
«Tabiiy  huquq»  ning  fundamental  g‘oyalari  o‘z  ifodasini  1776  yilda  qabul  qilingan 
Amerika  Qo‘shma  shtatlarining  mustaqilligi  Deklaratsiyasi  va  1789  yilda  qabul  qilingan 
Fransiyaning  inson  va  fuqaro  huquqlari  Deklaratsiyasi  kabi  XVII  asrning  asosiy  hujjatlarida 
topdi.  Amerika  Deklaratsiyasida,  jumladan,  quyidagilar  aytilgan  edi:  «Biz  quyidagi 
haqiqatlarni o‘z-o‘zidan ravshan hisoblaymiz: barcha kishilar teng yaratilgandirlar va ularning 
                                                 
390
 Цицерон. Диалоги. –М., 1966. 139-б. 

---

barchasi o‘z yaratuvchisi tomonidan ato etilgan ba'zi tabiiy begonalashmaydigan huquqlardan 
bahramanddirlarki, ular qatoriga: hayot, ozodlik va baxt-saodatga intilish taalluqlidir»
391
. 
Ana shunday qoidalarni fransuz Deklaratsiyasida ham topish mumkinki, unda quyidagilar 
qayd etilgan: «1. Odamlar ozod bo‘lib tug‘iladilar va shunday bo‘lib qolib, huquqda bir-birlari 
bilan  tengdirlar.  2.  Har  qanday  davlat  ittifoqining  maqsadini  insonning  tabiiy  va  undan 
ajralmas huquqini ta'minlash tashkil etadi. Shundaylar jumlasiga ozodlik, mulk, xavfsizlik va 
zulmga qarshilik ko‘rsatish kiradi»
392
. 
Huquqning  jamiyat  tizimidagi  o‘rni,  mavqyei  va  ahamiyatini  tushunishda  turlicha 
yondoshuvlar mavjud. Ba'zi faylasuflarning nuqtai nazaricha, huquqiy munosabatlar ijtimoiy 
munosabatlarning  mustaqil  turi  sifatida  namoyon  bo‘ladi,  huquq  doirasi  esa  –  jamiyat 
tarkibida  mustaqil  soha  sifatida  maydonga  chiqadi.  Boshqa  bir  faylasuflarning  nuqtai 
nazaricha, «huquq ijtimoiy munosabatlarning mustaqil ko‘rinishi bo‘lmasdan, balki shunday 
shaklki,  unda  barcha  boshqa  munosabatlar  (iqtisodiy,  siyosiy,  oilaviy  va  hokazo)  o‘zlarini 
qonunlashtiradilar (e'tirof etadilar, tan oladilar)»
393
. 
 Huquq  jamiyat  hayotining  barcha  tomonlari  bilan  chambarchas  bog‘langan:  iqtisod, 
siyosat,  axloq  va  hokazo.  Masalan,  axloq  va  huquq  shu  jihatdan  bir-birlari  bilan 
bog‘liqdirlarki,  ular  inson  xatti-harakati  va  jamiyatning  me'yoriy  tizimida  tartibga  soluvchi 
sifatida maydonga chiqadilar. Ular o‘rtasidagi tafovut shundan iboratki, huquqiy me'yorlarni 
bajarishni  ta'minlashga  davlat  javob  bersa,  axloqiy  me'yorlarni  ta'minlashga  jamiyat 
a'zolarining barchasi to‘laligicha mas'uldir. 
Shuni  qayd  etish  lozimki,  huquq  tushunchasining  o‘zi  qotib  qolgan,  o‘zgarmas  narsa 
bo‘lmasdan,  harakatdagi,  rivojlanib  borayotgan  tushunchadir.  U  muayyan  tarixiy  davr 
doirasida  harakatda  bo‘lgan  ijtimoiy  sharoitlarning  ifodasidir.    Huquq  siyosat,  iqtisod, 
madaniyat, ilm-fan, urf-odatlar, an'analar, diniy  e'tiqodlar, hatto  milliy o‘ziga xosliklar bilan 
chambarchas bog‘langan ijtimoiy munosabatlarning butun tizimi bilan aloqadordir. 
Hozirgi davrda demokratlashtirish jarayonlari, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati barpo 
qilish  munosabati  bilan  huquqning  roli  va  ahamiyati  oshib  bormoqda.  Ijtimoiy 
munosabatlarga  ta'sir  o‘tkazishda  birlamchilik  huquqini  har  qanday  qonun  emas,  balki 
ijtimoiy    taraqqiyotning  ob'ektiv  ehtiyojlarini  ifoda  qiluvchi,  mavjud  tashkil  topgan  ob'ektiv 
me'yorlarni  fuqarolarning  shaxsiy  ozodligini  buzmaydigan,  huquq  qoidalari  va  axloqiy 
qadriyatlar  tizimiga  muvofiq  keluvchi,  huquqiy  mazmunga  ega  bo‘lgan  qonungina  kasb 
etilishi  lozim.  Huquqiy  fuqarolik  jamiyatida  o‘zboshimchalik  va  zo‘ravonlikka  yo‘l 
qo‘yuvchi,  fuqarolarning  huquq  va  ozodliklarini  kamsituvchi,  huquqqa  zid  keluvchi 
qonunning  amalda  bo‘lishiga  yo‘l  qo‘yilmaydi.    Jamiyat  qanchalik  ko‘proq  demokratik 
bo‘lsa, huquq o‘zining asosiy vazifasi bo‘lgan-ijtimoiy munosabatlarning tartibga soluvchilik 
vazifasini shunchalik ko‘proq darajada ijro etishi mumkin.