Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida


-§. Ongning biologik va ijtimoiy omillari



Download 2,69 Mb.
Pdf ko'rish
bet155/290
Sana30.12.2021
Hajmi2,69 Mb.
#94908
1   ...   151   152   153   154   155   156   157   158   ...   290
Bog'liq
falsafa

4-§. Ongning biologik va ijtimoiy omillari 
 
Ong jumbog‘ini hal etish ongning moddiy manbai bo‘lgan bosh miya faoliyatining ilmiy 
tahlili bilan bog‘liqdir. Bosh  miya bir-biri  bilan uzviy  bog‘liq  bo‘lgan 14 milliarddan ortiq 
neyronlardan  –  asab  hujayralaridan  –  iborat  murakkab  funksional  tizimdir.  Hozirgi  zamon 
fanida  odam  miyasi  neyronlarining  bu  majmuasi  qanday  qilib  ong  va  tafakkurning  paydo 
bo‘lishiga,  tushunchalarning  shakllanishi  va  yechimlar  qabul  qilinishi  jarayonlariga, 
murakkab,  ongli  harakat  qilishga,  o‘rganish,  xotirlash,  prognozlashga  olib  kelganligi 
hanuzgacha ochiq muammoligicha qolmoqda. Odamning ongi, psixikasi, tafakkuri, miyaning, 
umuman  inson  organizmining,  qurshab  turgan  tabiiy  va  ijtimoiy  olam  bilan  o‘zaro  aloqada 
bo‘lgan  sub'ektning  funksional  integral  xossasi  sifatida,  ya'ni  sub'ekt-ob'ekt  tizimining 
fundamental xossasi sifatida mavjuddir. 
Miyada  va  asab  tizimida  sodir  bo‘layotgan  fiziologik  jarayonlarni  priborlar  yordamida 
qayd etish va o‘lchash mumkin, chunki bu jarayonlar fizik-ximik tabiatga ega. Lekin ongning 
o‘zi  ular  bilan  cheklanmaydi.  Bu  yerda  fizik  signal  yordamida  uzatiladigan,  lekin  o‘z 
mazmuniga  ko‘ra  signalning  fizik  xossalari  bilan  cheklanmaydigan  axborot  bilan  bevosita 
o‘xshashlik  bor.  Nobel  mukofotining  laureati  R.Sperri  bosh  miyaning  yarimsharlararo 
asimmetriyasi  hodisasini  kashf  qildi:  so‘l  yarim  shar  –  mantiqiy,  abstrakt  tafakkur  bazasi, 
o‘ng  yarim  shar  –  konkret-obrazli  tafakkur  bazasi  ekan.  Insonda  tushunchali  yoki  obrazli 
tafakkurdan  qaysi  birining  ustunligi  yarimshardan  qaysi  biri  –  so‘limi  yoki  o‘ngi, 
mantiqiysimi yoki emotsionali – ko‘proq rivojlanganligiga bog‘liq. R.Sperri kashfiyoti odam 
ongi  va  intellektining  garmonikligi  va  sistemaliligi  prinsipi  asosida  yotadi.  Bu  prinsipning 
vazifasi binokulyar ko‘rishning vazifasi singaridir: ma'lumki, faqat ikki ko‘z bilan ko‘rishgina 
dunyoning  hajmga  egaligi,  yaxlitligi  va  ko‘p  o‘lchamliligini  sezdiradi.  Obrazli  va  belgili-
simvolik, intuitiv va mantiqiy-diskursiv tafakkur birikmasi ham predmetli, operativ, nazariy, 
ijodiy,  konstruktiv-evristik,  shaxsiy-nazariy  tafakkur  shakllanishi  uchun  o‘xshash  tarzda 
zarurdir. 
Miyaning  neyronli  tuzilishi  va  unda  kechadigan  jarayonlar,  bir  tomondan,  va  shaxsning 
ruhiy  dunyosi,  ikkinchi  tomondan,  bir-biri  bilan  bog‘langan,  ammo  bir-biridan  jiddiy  farq 
qiladigan  hodisalardir.  Bular  bir-biriga  nisbatan  narsa  va  uning  xossasi,  organ  va  uning 
funksiyasi, jarayon va uning  natijasi kabidir.  Ular orasidagi farq shundan iboratki, miyaning 
neyrodinamik  jarayonlari  moddiydir,  ular  tug‘diradigan  ruhiy  hodisalar,  sezgilar,  fikrlar, 


kechinmalar,  emotsiyalar  idealdir.  Ong  ilmiy  tadqiqotlarning  g‘oyat  murakkab  ob'ektidir. 
Inson  psixikasining  kam  o‘rganilgan,  oxirigacha  tushunib  olinmagan  va  fanga  noma'lum 
bo‘lgan  tomonlari  va  xossalari  bor.  Ammo  fan  ong  sirlarini  o‘rganish  sari  qadam-baqadam 
ilgarilab bormoqda. 
Miyaning  ko‘pgina  bo‘limlari,  uchastkalari  va  zonalarining  muayyan  fikrlash 
protseduralari,  emotsiya, xotira uchun «differensiyalashgan mas'uliyati» aniqlandi. Masalan, 
miyaning gipotalamus deb atalgan qismida ijobiy va salbiy emotsiyalar uchun mas'ul bo‘lgan 
markaz  aniqlandi.  Ko‘rish  signallari  miyaning  ensa  zonasiga,  eshitish  signali  miyaning 
chakka, peshona zonasiga kelib tushadi. I.P.Pavlov tajribalari shaxs mijozi, temperamentining 
irsiy,  biologik  kelib  chiqishini  ko‘rsatdi.  Miyasiz  ong  bo‘lishi  mumkin  emas.  Bir  butun, 
sog‘lom,  normal  ishlovchi  miyaning  bo‘lishi  ongning  zarur  shartidir.  Boshqa,  eng  muhim 
sharti – ijtimoiy muhitdir, chunki odam biopsixosotsial mavjudotdir, ya'ni bir vaqtning o‘zida 
ham biologik, ham sotsial mavjudotdir. 
Atrofdagi  voqyelikka  mos  va  muvofiq  bo‘lgan,  faol,  muayyan  maqsadga  yo‘naltirilgan 
amaliyot, hamda odamlarning bir-biri bilan  muloqoti,  aloqalari  bizning  uzoq  o‘tmishdagi 
ibtidoiy  ajdodimizning  aqlli  odamga  aylanishiga  yordam  bergan  ijtimoiy  sharoitlardir. 
Odamlarning  sotsiumdagi  o‘zaro  ta'siri,  ularning  birgalikdagi  mehnat  faoliyati  jarayonidagi 
aloqasi  ayrim  individning  ham,  butun  sotsiumning  ham  ongi  paydo  bo‘lishi, 
mustahkamlanishi  va  rivojlanishiga  yordam  berdi.  Odamlarning  mehnat  quroli  tayyorlash 
jarayonidagi  aloqalari  boshqalarning  fikrini  tushunishga  va  o‘zining  boshqalarga  tushunarli 
bo‘lishga  ehtiyoj  tug‘dirdi.  Axborot  olish,  uni  berish,  saqlash  va  undan  butun  sotsiumning 
foydalanishi ijtimoiy zaruriyatga aylanadi, shuning uchun ong va mehnat zaminida zaruriyat 
tufayli odamda aniq nutq, insoniy til paydo bo‘ladi va rivojlanib boradi. 
Xuddi shu sharoitlar hozirgi zamondagi odamning yosh bolasi uchun ham zarurdir. Agar 
bola  vaziyat  taqozosi  bilan  jamiyatdan  tashqarida  o‘ssa  u  aqlli  mavjudotga  ham,  ijtimoiy 
mavjudotga  ham  aylana  olmaydi.  Demak,  fikrlash  faoliyati  asosida  paydo  bo‘lgan  va 
shakllangan  inson  ongi  o‘z  shakli  bo‘yicha  individual,  lekin  mohiyati  bo‘yicha  ijtimoiy
sotsial  hodisadir.  Inson  ongining  fiziologik  asosi  miyadir.  Lekin  bu  yerda  miya  o‘z-o‘zicha 
fikrlamasligini,  balki  miya  yordamida  odam  fikrlashini  tushunib  olish  muhimdir.  Ongning 
paydo bo‘lishida asosiy ijtimoiy rolni mehnat o‘ynaydi, chunki mehnat odamni shaxs sifatida 
shakllantiradi,  uning  ijodiy  potensiali,  imkoniyati  va  qiziqishlarini,  qurshab  turgan  dunyoni 
tushunishga,  uning  tarkibida  o‘z  o‘rnini  tanlashga,  uni  o‘z  maqsad  va  vazifalariga 
bo‘ysindirishga, inson uchun foydali qilishga intilishlarini rivojlantiradi. 
Ong  paydo  bo‘lishining  yana  bir  eng  muhim  omili  tildir.  Til  odamlarning  ijtimoiy 
tajribalarini  ifodalab  beradi,  insoniyatning  tarixiy  taraqqiyotida  tafakkurning  uzluksizligini 
ta'minlaydi.  Inson  fikri,  g‘oyalari,  tasavvurlari  so‘zlarda  ifodalanadi,  shakllanadi,  shuning 
uchun  til,  bu  –  fikrni,  ongni  ifodalashning  universal  vositasidir,  kishilarning  aloqa  qilish, 
axborot  almashish  vositasidir.  Til  va  ong  birgalikda,  lisoniy-mantiqiy  birlikda  mavjuddir, 
bunda  til  fikrlarni  belgilar  bilan  ifodalovchi  bo‘lib  chiqadi,  ularni  so‘zlar  bilan  ifodalaydi, 
boshqa  kishilar  uchun  tushunarli  qiladi.  Kishilik  jamiyati  rivojlana  borgan  sari  til  ham 
takomillashib boradi. Mehnat va til – ong rivojining asosiy ijtimoiy omillaridir, ammo birdan-
bir  omili  emas.  Inson  hayotining,  demak  tafakkurining  ham  ijtimoiy  asosi  ko‘pgina  boshqa 
komponentlarni,  masalan,  siyosiy,  huquqiy,  axloqiy,  tashkiliy,  gnoseologik  va  hokazo 
komponentlarni o‘z ichiga oladi. 
Inson  ongi  boshqa  kishilar  ongining,  butun  sotsium  ijtimoiy  ongining,  ijtimoiy  guruhlar 
(milliy, diniy, kasbiy, yosh bo‘yicha va hokazo guruhlar) ongining, madaniyat, fan, mavkura, 
ommaviy  axborot  vositalari  va  kommunikatsiyaning  ta'siri  ostida  bo‘ladi  va  ular  bilan  faol 
o‘zaro ta'sirda bo‘ladi. Xuddi shular orqali odam o‘zining kundalik hayotida shaxsga, ijtimoiy 
mavjudotga, insoniy madaniyat sohibiga aylanadi. 
 


2-bob. ONGNING TUZILIShI 

Download 2,69 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   151   152   153   154   155   156   157   158   ...   290




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish