Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Rahmon  al-Kavakibiy  (1847-1902)  urindi.  Al-Kavokibiy  fikricha,  xalifalikni  boshqarishga 
bo‘lgan tarixiy huquq arablarga mansubdir. Bundan tashqari, arablar boshqa barcha xalqlarga 
qaraganda avvalroq huquq va maqom masalalarida umumiy tenglik qoidasiga rioya qilganlar, 
hamda  ijtimoiy  ishlarni  hal  etishda  jamoaviylikka  tayanganlar.  Muhim  asoslardan  yana  biri 
shuki,  arab  tili  –  barcha  musulmonlar  uchun  umumiy  bo‘lib,  ularning  uchdan  biriga  ona  tili 
hamdir.  Mustaqillik  uchun  boshlangan  milliy-ozodlik  harakati  bilan  bog‘liq  bo‘lgan 
panarabizmning yangi to‘lqini XX asrning ikkinchi yarmining 50-yillariga to‘g‘ri keladi. Arab 
millatchiligining  mashhur  nazariyotchilari  orasida  Sati  al-Xusriy  (1880-1968),  Amin  ar-
Reyhoniy (1876-1940) va boshqalar bor.  
 XX arsning boshida arab faylasuflari va adiblari orasida nitsщeanchilik sezilarli darajada 
yoyilgan bo‘lib, keyinchalik, urushdan keyingi davrda – ekzistensializm ham tarqaldi. «Arab 
tafakkurida gumanizm va ekzistensializm» (1947), «ekzistensial  falsafa bo‘yicha  ocherklar» 
(1961)  asarlarining  muallifi  va  arab  dunyosida  ekzistensializmning  birinchi  tashviqotchisi 
bo‘lgan Misr faylasufi Abdurahmon Badaviy atsizmga asoslangan insonparvarlik g‘oyalarini 
ko‘tarib chiqdi. Bu bilan u rasmiy doiralar va ruhoniylarning shiddatli qarshiligini qo‘zg‘atdi. 
U  o‘zining  ta'limotida  insonparvarlik  va  ekzistensializm  g‘oyalarini  o‘rta  asrlardagi 
sufiylarning  dunyoqarashi  bilan  yaqinlashtiradi.  Badaviy  hatto  tasavvufni  hozirgi  zamon 
ekzistensializmning ajdodi sifatida tasavvur qilishga urinadi. Badaviy fikricha, haqiqiy borliq 
sub'ektning  ozod  shaxsiy  borlig‘i  bo‘lib,  o‘zining  holatini  voqyeylik  iplari  bilan  «tikadi»  va 
o‘zining  bor  ekanligini  unga  berilgan  his-tuyg‘u  va  iroda  imokniyatlarini  amalga  oshirish 
vositasida tushunib yetadi. Mutlaq borliq yuqdir. Faqat ushbu sub'ektning haqiqiy borlig‘i va 
ob'ektning  haqiqiy  bo‘lmagan,  «yolg‘on»  borlig‘igina  bordir.  Haqiqiy  borliqni  idrok  qilib 
bo‘lmaydi,  uni  faqat  intuitsiya  (ichki  tuyg‘u)  vositasidagina  bilib  olish  mumkinki,  «biz  his-
                                                 
214
 М.Каддафи. Зеленая книга. М., 1989, 54-б. 

---

tuyg‘u  va  iroda  mavjud  bo‘lgan  holatda  qobiliyat  tufayli  mavjudlikni  uning  o‘zining  tikuv-
bichuvida qanday bo‘lsa, shundayligicha bilib olishga  mahkum etilganmiz»
215
. 
Badaviy  fikricha,  insonparvarlik  shunday  ifodalanadiki,  har  qanday  qadriyatning  mezoni 
sifatida insonni e'lon qiladi. Insonparvarlikning ikkinchi belgisi – aqlni bilimning bosh quroli 
sifatida e'lon qilinishidir. Uchinchi belgi- o‘zining, ya'ni inson dunyosining bir qismi sifatida 
tabiatga sig‘inishdir. To‘rtinchisi- insoniyat taraqqiyotiga ishonish. Beshinchisi – har qanday 
go‘zallikka intilish. 
Diniy  ekzistensializm  Zakariyo  Ibrohim  asarlarida  o‘z  ifodasini  topgan.  Inson,  deb 
hisoblaydi  u,  unga  qarshi  dushmanlik  kayfiyatida  bo‘lgan  «boshqa»  -  ob'ektiv  dunyoning 
qarshisida turadi. Ammo bu insonning manfaatlariga mos tushadi, negaki, u o‘zini aynan uni 
inkor  etuvchi  va  unga  qarama-qarshi  turgan  o‘sha  «boshqa»  orqali  idrok  etadi.  Ular 
o‘rtasidagi qarama-qarshilik shunda bartaraf etiladiki, alohida olingan har bir kishi (individ) 
Xudoga  o‘tishni  amalga  oshirib  o‘z  intihosini  narigi  dunyoga  yo‘llaydiki,  unda  xoliq  o‘zini 
namoyon  etadi.  Shunday  qilib,  ayrim  olingan  har  bir  kishi  o‘z  tabiatiga  ko‘ra  diniy 
mavjudotdir. 
50-yillarda  arab  mamlakatlarida  pozitivizmga  qiziqish  oshib  bordi.  Uning  tashviqotchisi 
«Ilmiy  falsafa  haqida»  (1958),  «Falsafa  va  fan»  (1963),  «Mantiqiy  pozitivizm»  (1966)  kabi 
asarlarning muallifi Qohira universitetining professor Zaki Naqib Mahmud edi. Zaki Mahmud 
fikricha,  yangi  ta'limot  ilmiy  nazariyani  qoidaviy  jihatdan  «formal-mantiqiy  usuldagi 
muhokamaning  yetukligi»  va  «uning  ichki  tabiatidan  kelib  chiqadigan  mulohazaning 
aniqligi»ni  barqaror  qilish  orqali  chegaralashga  qaratilgan  edi.  Uning  aqidasicha,  mantiqiy 
pozitivizm  boshqa  falsafiy  oqimlarga  qaraganda  ilm-fan  va  aqlga  yaqindir.  «Afsonalarni  biz 
ilm hisoblaymiz, ular ashyolarni narigi dunyo kuchlari orqali tushuntirib beradilar. Nimaniki, 
kuzatib  bo‘lmas  ekan,  uni  hissiy  tajriba  orqali  tekshirish  mumkin  bo‘lmas  ekan,  bunday 
narsani  ilm-fan  sohasiga  taalluqli  joyi  yo‘q»
216
.  Mahmud  taassublar,  o‘garmas  aqidalarga 
asoslangan mulohazalar, noaniq fikriy ifodalardan qutilishga chaqirdi. 
Zaki  Mahmud  o‘zini  g‘arb  ilm-fani  va  arab  qadriyatlari  merosini  bir-biri  bilan 
hamkorlikda  yashashini  ta'minlashga  qodir  bo‘lgan  madaniyatni  shakllantirishga  yo‘l 
qidirayotgan  kishilarga  mansub  deb  hisobladiki,  bu  narsa,  avvalo,  bilim  va  dinni  bir-biridan 
foyda  olib  birga  yashashini  bildirar  edi.  Misrli  pozitivist  arablarning  ma'naviy  merosidan 
namuna  sifatida  mutaziliylarning  aqlga  tayanuvchi  uslubi  bilan  ashariylik  oqimining 
«metafizik» muammolarga nisbatan shubhalik fikrlarini oladi. 
Boshqa falsafiy oqim bo‘lgan personalimzning vakillari Marokashli faylasuf Muhammad