Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Global rivojlanish modellari 
Global  muammolar  paydo  bo‘lgan  paytdan  boshlab  olimlar,  siyosatdonlar,  ijtimoiy  va 
xalqaro  tashkilotlar  e'tiborini  jalb  etdilar.  Shu  munosabat  bilan  global  rivojlanishning  turli-
tuman matematik va kompyuter modellari va prognozlari yuzaga kela boshladi. 
XX  asrning  70-yillarida  olimlar,  biznesmenlar  va  siyosatchilarni  o‘z  safida  birlashtirgan 
nohukumat tashkilot  - Rim klubi tomonidan bir qator  prognoz  modellari yaratildi. Dastlabki 
ana  shunday  matematik  modellarning  birinchisi  faylasuf  va  kibernetik  olim  X.O‘zbekxon 
tomonidan  yaratilgan  edi.  Keyingi  imitatsion  model  («Mir-1»)  Dj.Forrester  tomonidan 
yaratilgan  bo‘lib,  unda  aholining  ko‘payishi,  kapital  mablag‘larning,  tabiiy  resurslar,  atrof-
muhitning  ifloslanishi  va  oziq-ovqat  muammolarining  rivojlanishi  hamda  o‘sib  borishi 
ko‘rsatilgan edi. Tez orada shu olimning o‘zi tomonidan yanada takomillashtirilgan model  - 
«Mir-2» yaratildi. 
1972  yilda  D.Medouz  va  Massachuset  texnologiya  institutining  bir  guruh  yosh  olimlari 
«Mir-3»  modelini  yaratdilar  va  mazkur  model  Rim  klubining  «O‘sib  borish  chegaralari» 
nomli  ma'ruzasi  uchun  asos  bo‘lib  xizmat  qildi.  Model  1900  yildan  2100  yilgacha  bo‘lgan 
davrdagi  global  rivojlanish  jarayonlarini  tasvirlar  edi.  Model  mualliflari  shunday  xulosaga 
keldilar:  agar  aholi  o‘sishining,  sanoatning,  qishloq  xo‘jaligining,  tabiiy  resurslarni 
ekspluatatsiya  qilishining  hamda  atrof-muhitning  ifloslanishining  asosiy  tamoyillari saqlanib 
qoladigan  bo‘lsa,    insoniyat  global  tanglikka  duchor  bo‘ladi.  Ma'ruza  mualliflari  bundan 
shunday  xulosa  chiqaradilar:  insoniyat  o‘sish  strategiyasidan  global  muvozanat  holatiga 
o‘tishi  kerak.  «O‘sish  chegaralari»da  chiqarilgan  xulosalar  turlicha  qabul  qilindi,  biroq  bir 
narsani  yakdillik  bilan  qayd  etish  mumkin:  ma'ruza  qizg‘in  munozaralarga  sabab  bo‘ldi  va 
jahon jamoatchiligining diqqat e'tiborini global muammolarga jalb etdi. Ma'ruza natijalaridan 
biri shu bo‘ldiki, unda cheksiz iqtisodiy  o‘sish haqidagi afsona fosh qilindi. 
 D. Medouz va J. Forresterlar modelidan farqli o‘laroq, M.Mesarovich va E.Pestellarning 
Rim  klubiga  «Insoniyat  tub  burilish  arafasida»  nomi  ostida  taqdim  etilgan  ma'ruzasida  aks 
etgan modeli (1974)da dunyo mintaqaviy rivojlanishni hisobga olgan holda ko‘rib chiqiladi. 
Ma'ruzada  bir  qator  mintaqaviy  tangliklar  va  falokatlar  prognoz  qilingan  va  shu  munosabat 
bilan  «organik  o‘sish»  strategiyasi  taklif  etilgan  edi.  Ushbu  strategiyaning  asosiy  mag‘zi 
mintaqalarning differensiallashgan rivojlanish haqidagi g‘oya bo‘lib, u insoniyatning organik 
bir butunlik sifatida rivojlanishiga imkoniyat yaratishi lozimligi edi. 
Rim  klubiga
448
  taqdim  etilgan  dastlabki,  miqdoriy  usullarga  asoslangan  ma'ruzalar  bilan 
bir qatorda dunyoning rivojlanish jarayonlarini sifat jihatdan tahlil qilishga asoslangan «Jahon 
tartiblari  modellarining  loyihasi»  doirasidagi  tadqiqotlar  keng  yoyildi.    Bular  A.Kotarining 
«Kelajakka  qo‘yilgan  qadamlar»,  (1974),  R.Falkning  «Kelajakdagi  dunyolarni  o‘rganish» 
(1975), A.Mazruining «Madaniyatlarning jahon federatsiyasi» (1976), Y.Galtungning «Haqi-
qiy olamlar» (1980) va «Muqobillar bor!» (1984) kabi ishlaridir.  
                                                 
448
 Қаранг: Печчеи А. Человеческие качества. М., 1985. 

---

YuNeSKO  homiyligi  ostida  K.Doych  rahbarligida  «Umumjahon  modellari»  loyihasi 
(«Jahoniy modellashtirish muammolari. Siyosiy va ijtimoiy implikatsiyalar», 1977), Iqtisodiy 
hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (IHRT) homiyligidaJ.Lezurn rahbarlik ostida tayyorlangan 
«Xalqaro kelajak» loyihasi («Kelajak bilan uchrashuv: mumkin bo‘lganni amalga oshirish va 
ko‘zda tutilmagan hollarga tayyor bo‘lish», 1974) ishlab chiqildi.  
Sasseks  universitetida  (Buyuk  Britaniya)  Ch.Frimen  va  S.Koul  rahbarligi  ostida  1977 
yilda bajarilgan «Global modellar» «Jahon kelajagi. Katta munozaralar»,  G.Kan rahbarligida 
Gudzon  institutida  (AQSh)  bajarilgan  «Yaqinlashayotgan  to‘polon»  (1982),  Amerika 
ma'muriyatining  buyurtmasiga  ko‘ra  tayyorlangan  ma'ruzalar  «2000  yilning  global 
muammolari»  (1980)  «Global  kelajak:  harajat  qilish  vaqti»  (1981),    Umumjahon  vaxtasi 
instituti tadqiqotlari va boshqalar ma'lumdir. 
Agar  kelajakning  «mumkin  bo‘lgan  dunyolari»ning  dastlabki  modellari  texnokritik 
xususiyatga  ega  bo‘lgan  bo‘lsa,  keyingi  davrda  global  muammolarni  yechish  uchun 
jamiyatning o‘zini ijtimoiy munosabatlarini (mintaqalararo, davlatlararo) va insonning o‘zini, 
uning  qadriyaviy  mezonlarini  va  kundalik  xulq-atvorini  mukammallashtirish  zarurligi 
haqidagi  fikrlar  tobora  ko‘proq  mazkur  keyinchalik  paydo  bo‘lgan  modellarga  kirib 
bormoqda. 
 
2-bob. HOZIRGI DUNYoDAGI GLOBAL MUAMMOLAR