Avtomobil indd

Smola-asfaltli moddalar 
uglerod, vodorod, kislorod va 
oltingugurtlarning murakkab birikmalaridir. Smola-asfaltli 
moddalar neytral neftli smolalar, asfaltenlar, karbon va 
karboidlar hamda nordon neftli smolalarga bo‘linadi. 
Neytral smolalar 
yarim suyuq cho‘ziluvchan, to‘q sariq 
yoki jigarrang modda bo‘lib, kuchli bo‘yash xususiyatiga 
ega. Smolaning zichligi 1 g/sm
3
bo‘lib, elementlar tarkibi 
quyidagicha: 80–85 foiz uglerod; 10 foiz vodorod; 5–10 foiz 
kislorod. Empirik formulasi Ñ
n
H
2n – m
Î. Bunda 
n
= 16–69, 
m 
= 
8
–
40 va 
p
= 1–3. Smolalar neft mahsulotlarida oson eriydi, 
spirt va asetonda esa qiyin eriydi. 
Asfaltenlar 
qo‘ng‘ir-qoramtir yoki qora rangdagi qattiq 
moddalar bo‘lib, yaxshi bo‘yash xususiyatiga ega. Zichligi 
1 g/sm
3
dan ortiq, elementar tarkibi bo‘yicha neytral smolalardan 
tarkibidagi uglerod miqdorining birmuncha ko‘pligi va vodorod 
miqdorining kamligi bilan farq qiladi. Ular neftning yengil 
fraksiyasi va spirtda erimaydi; benzol, xloroform, neftning og‘ir 
fraksiyalarida, ayniqsa, neftli smolalarda kalloidli eritmalar hosil 
qiladi. Asfaltenlar 300°C dan yuqori haroratlarda parchalanadi. 
Agar neftli smolalar uglevodorodlarni oksidlab polimerlash 
natijasida olinsa, u holda ularni keyingi zichlashtirish 
asfaltenlar ning hosil bo‘lishiga olib keladi va buning natijasida 
karbon va karboidlar hosil qiladi. 
Karbon 
va 
karboidlar 
tashqi ko‘rinishi bo‘yicha asfaltenlarga 
o‘xshash bo‘lib, nisbatan to‘q rangga ega. Karbonlar faqatgina 
oltingugurtli vodorod va pridinda eriydi. Karboidlar erimaydigan 
birikmalardan tashkil topgan. 
Nordon neftli smolalar 
(asfaltogen kislotalar va ularning 
angidridlari) – yarim qattiq va qattiq moddalar bo‘lib, zichligi 
1 g/sm
3
dan yuqori. Ular spirt va xloroformda eriydi, benzinda 
erimaydi. Nordon smolalar kislota, oksikislota va boshqalarni 
polimerlash va kondensatsiyalash natijasida hosil qilinadi. 
Smola-asfaltli moddalar, asosan, neftning og‘ir fraksiyasi 
tar kibida bo‘lib, benzin fraksiyalarida bo‘lmaydi. 
Oltingugurtli birikmalar 
neft va neft mahsulotlari tarkibida, 
shuningdek, smola-asfaltli moddalar tarkibida erkin holda 
bo‘ladi. Ular aktiv, ya’ni metallar bilan reaksiyaga kiruvchi 
(vodorod sulfid H
2
S, oltingugurt elementi S, merkaptanlar – 
yoqimsiz hidli uchuvchi suyuqlik) va passiv yoki neytral 
(sulfidlar) – metallarga ta’sir ko‘rsatmaydigan guruhlarga 
bo‘linadi. Neytral guruhlar oltingugurt birikmalari asosiy 
massasining 70–80 foizini tashkil etadi. 
Neft mahsulotlarida aktiv oltingugurt birikmalarining 
bo‘lishiga ruxsat etilmaydi. Passiv birikmalar kam zararlidir. 
Ular moylarga kam miqdorda qo‘shilsa, moylash pardasining 
chidamliligini oshi radi va yeyilish jadalligi kamayadi. Yonilg‘i 
tarkibida oltingugurt birikmalarning bo‘lishi maqsadga muvofiq 
emas, chunki ular yonilg‘ining yonish jarayonida suv bilan 
birikib, o‘tkir ta’sirchan kislotalar hosil etuvchi gaz ajratadi. 
Bu esa dvigatel detallarining jadal korroziyalanishiga sabab 
bo‘ladi. 
Azotli birikmalar 
neft tarkibida oz miqdorda (0,03–0,3 foiz) 
bo‘lib, ular neft mahsulotlarini tozalashda chiqarib tashlanadi. 
Mineral aralashmalar 
(naften kislotalarning har xil tuzlari 
ko‘rinishdagi) va 
suv 
neft tarkibida eng ko‘p miqdorda bo‘lib, 
ular cho‘ktirish usuli bilan osongina ajratib olinadi. 
1.3.