Avtomobil indd

 Neftning kimyoviy tarkibi
Yer qa’rining turli chuqurliklaridan olinadigan neft uning 
tarkibidagi suv, tuzlar, gazlar va tog‘ jinslaridan tozalanganidan 
so‘ng ham ichki yonuv dvigatellarida yonilg‘i sifatida foydala-
nishga yaroqli bo‘lmaydi, ammo uning tarkibida dvigatellarda 
ishlatiladigan yonilg‘ilarga qo‘yiladigan talablarga javob 
beradigan tarkibiy qismlar mavjud. 
Neft tarkibidagi uglevodorodlardagi uglerod atomlari soni 
1 dan 50 gacha bo‘lishi mumkin. Jumladan, metandan (CH
4
) 
butangacha (C
4
H
10
) bo‘lgan oddiy uglevodorodlar normal 
sharoitlarda gaz holatida bo‘ladi, uglerod atomi 15 dan yuqori 
bo‘lgan uglevodorodlar esa qattiq holatda bo‘ladi. Binobarin, 
neft suyuq holatda ham, qattiq holatda ham bo‘lishi mumkinligi 
ko‘rinadi, shuningdek, tarkibida kislorod, oltingugurt va azot 
bo‘lgan bir qator birikmalarning murakkab aralashmalari suyuq 
holatda bo‘ladi. 
Neft massasining asosiy qismini uch guruhdagi: 
parafinli 
(alkanlor), naftenli (siklanlar) 
va 
aromatik (arenlar) 
uglevo-
dorodlar tashkil etadi. Bu guruhlarning tarkibi va xususiyatlari 
neftning hosil bo‘lishi va qazib olingan joyiga bog‘liq bo‘ladi. 
Parafinli uglevodorodlar (C
n
H
2n + 2
) 
neftning asosiy massasini 
tashkil etadi. Bu turdagi uglevodorodlar jumlasiga quyidagilar 
kiradi: gazsimon uglevodorodlar (metan CH
4
– dan boshlab), 
suyuq (pentan C
5
H
12
– dan boshlab) va qattiq yoki 
n 
– parafinlar 
(geksadekan C
16
H
34
– dan boshlab). Gazsimon va qattiq 
uglevodorodlar suyuq uglevodorodlarda erish xususiyatiga ega 
bo‘lib, harorat ko‘tarilishi yoki bosim pasayishi bilan ulardan 
gazsimon qismi ajralib chiqib, harorat pasayishi bilan yana 
qattiq holga o‘tadi. 
Normal narafinli uglevodorodlar oksidlanishga turg‘un. 
Am mo yuqori harorat (250–300°C) ta’siriga chidamsiz bo‘ li b, 
osongina oksidlanadi va portlab yonadi, shu sababli foydala-
nish uchun yaroqsiz hisoblanadi. Ammo shu xossalari tufayli 
ular tez yu rar dizel dvigatellari uchun mo‘ljallangan yonilg‘i 
tarkibiga kiri tiladi. 
Neft mahsulotlari tarkibida 
n-
parafinlardan tashqari, izomer 
uglevodorodlar (
i
-parafinlar) ham bo‘ladi, ularning formulasi 
bir xil ko‘rinishda bo‘lib, faqat atomlarining fazoviy joylashuvi 
bo‘yicha bir-biridan farqlanadi. 
Izoparafinlar xususiyatlari bo‘yicha 
n
-parafinlardan farq 
qiladi. Jumladan, 
i
-parafinlar mo‘tadil haroratlarda oksidlanish 
xususiyati yuqori, ammo harorat ortishi bilan oksidlanish 
jarayoni tezligi sekinlashadi va yuqori haroratli uchastkalarda 
n
-parafinlarga nisbatan turg‘unligi yuqori bo‘ladi. 
n 
va 
i-
parafinlarning bu xususiyatlari yonilg‘ilarning ekspluatatsion 
xossalariga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Dizel dvigatelining 
ravon ishlashini ta’minlash uchun dizel yonilg‘isi tarkibida 
n
-parafinlar bo‘lishi; benzinlarning detonatsiyaga qarshi xos-
salari yuqori bo‘lishi uchun uning tarkibida 
i
-parafinlar bo‘lishi 
lozim. 
Shu bilan birga, parafinli uglevodorodlarning qotish harorati 
yuqori, shu sababli qishki dizel yonilg‘ilari va moylari tarkibida 
ularning miqdori cheklangan. 
Neft va qayta ishlash mahsulotlari tarkibidagi parafinlarning 
umumiy miqdori 50–60 foizni tashkil etadi, shuning bilan birga, 
neft mahsulotlari tarkibida neftni 150°C gacha qizdirganda 
ajra ladigan parafin fraksiyalari ko‘p miqdorda bo‘ladi. 
Parafinlarning molekular massasi ortishi bilan birga, ularning 
zichligi, alangalanish va qaynash haroratlari ham ortadi. 
Yonilg‘i va moylar tarkibidagi parafinlar yuqori kimyoviy 
turg‘unlikka ega bo‘ladi. Odatdagi sharoitlarda ular ko‘pchilik 
rea gentlar bilan kuchsiz ta’sirlashadi, xona haroratida birikish 
reaksiyasiga kirishish xususiyatiga ega emas. 

---

20
21