Avtomobil indd

 Dizel yonilg‘isining kimyoviy tarkibi
Neftni haydash usuli bilan olinadigan, tarkibida oltingugurt 
bi rikmalari kam bo‘lgan dizel yonilg‘ilari yuqori kimyoviy 
turg‘unlikka ega bo‘ladi. Shuning uchun ular uzoq saqlanganida 
(besh yil va undan ortiq) va dvigatel silindrlarida ishlatilganida 
bug‘lanish jarayoni boshlangunga qadar o‘z xususiyatlarini 
o‘zgartirmaydi. Bu sharoitlarda tarkibida ko‘p miqdorda 
olefinlar va merkaptanlar bo‘lgan dizel yonilg‘ilarigina 
o‘z xususiyatlarini sezilarli darajada o‘zgartiradi. Bunday 
yonilg‘ilarni tashish va saqlashda olefinlarning oksidlanishi 
natijasida smola miqdori ortib ketadi va filtrlar hamda 
forsunka to‘zitkichlari ignalariga o‘tirib, ta’minlash tizimining 
normal ishlashiga to‘sqinlik qiladi, yonish kamerasiga tushishi 
esa qurum hosil bo‘lishini kuchaytiradi. Shuning uchun dizel 
yonilg‘ilari bo‘yicha standartlarda yonilg‘i tarkibidagi katalitik 
kreking mahsullari, birinchi navbatda, smola miqdori (qishki 
markalarda 100 ml yonilg‘ida 30 mg gacha, yozgi markalarda 
40 mg gacha) chegaralanadi, ikkinchi navbatda yod soni 
me’yorlanadi. 
Yod soni 
deb, 100 ml yonilg‘i bilan reaksiyaga kirishuvchi 
grammda o‘lchanadigan suv miqdoriga aytiladi (yod to‘yinmagan 

---

84
85
uglevodorodlar bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi). Yod soni 
shunday sharoitda aniqlanadiki, bunda yod faqat olefinlar 
yordamida seziladi (regiratsiyalanadi). Ularning miqdori 
yonilg‘ida qanchalik ko‘p bo‘lsa, yod soni ham shunchalik 
katta bo‘ladi. Bundan yod soni olefinlar miqdorini aks ettiradi 
va neft mahsulotining kimyoviy turg‘unligini tavsiflovchi 
ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Yozgi va qishki 100 g dizel 
yonilg‘isidagi yod miqdori 6 g dan oshmasligi lozim. 
Merkaptanlar
korrozion-aktiv moddalar jumlasiga kiradi. 
Ularning yonilg‘idagi miqdorining ortib ketishi plunjerlar juftini 
va forsunka detallarining korrozion yemirilishining sezilarli 
(2 barobar va undan ortiq) ortib ketishiga olib keladi (3.3- 
rasm). Bundan tashqari, merkaptanlar kimyoviy o‘zgarishlarni, 
jumladan, smola hosil bo‘lishi bilan amalga oshadigan 
oksidlanish reaksiyalarini keltirib chiqarish xususiyatiga ega 
bo‘lganligi uchun ham zararli merkaptanlar forsunka zonasiga 
tushganida, bu yerda olefinlardan hosil bo‘lgan smolalar bilan 
birgalikda zulfinli ignalarda lok plyon kasini hosil qiladi. Bu 
plyonkalar ignalarning osilib qolishiga sababchi bo‘ladi. 
Merkaptanlarda korrozion aktivlikning yuqoriligi va 
kimyoviy turg‘unlikning pastligini e’tiborga olgan holda, 
ularning yonilg‘idagi miqdorini juda jiddiy tekshirish lozim. Mis 
plastinkada o‘tkazilgan sinashlarning sifat tahlillari ularning 
merkaptanlarga nisbatan sezgirligi yetarli emasligini ko‘rsatadi. 
Shuning uchun dizel yonilg‘ilari va benzinlarda qo‘shimcha 
ravishda, maxsus uslubiyot asosida, merkaptanli oltingugurt 
miqdorini aniqlash zarurati paydo bo‘ladi. Merkaptanli ol-
tingugurt miqdori yonilg‘idagi mavjud merkaptanli ol-
tingugurtning foizdagi ulushini ifodalaydi. Merkaptanli 
ol tingugurt miqdori benzinlarda va dizel yonilg‘ilarida 
0,01 foizdan ortmasligi lozim. 
3.7.