Avtomobil indd

suyultirilgan 
gazlar
 
deyiladi. Gazni suyultirish uchun ma’lum harorat va 
ma’lum bosim talab etiladi. Masalan, 20°C haroratda propanni 
suyuq holatga o‘tkazish uchun 0,85 MPa, butanni suyuq 
holatga o‘tkazish uchun esa 0,2 MPa bosim talab qilinadi. 
Kritik harorati ishchi haroratidan past gazlar siqilgan 
holda ishlatiladi (20 MPa bosim ostida) va ular 
siqilgan 
gazlar
 
deyiladi. Siqilgan gazning asosiy tarkibiy qismi bo‘lgan 
metanni suyuq holatga o‘tkazish uchun minus 82°C harorat 
talab etiladi. Atmo sfera bosimida esa metan minus 161°Ñ 
haroratda ham suyuq holatga o‘tadi. Minus 82°C haroratdan 
yuqori bo‘lganida, metan har qanday yuqori bosimda ham 
suyuq holatga o‘tmaydi. 
4.2.
 Suyultirilgan uglevodorod gazi
Atmosfera bosimi va harorat noldan yuqori bo‘lganida, 
suyultirilgan uglevodorod gazi gaz holatida bo‘ladi. Bosim biroz 
oshganida (1,6 MPa dan ko‘p emas), u oson bug‘lanadigan 
suyuqlikka aylanadi. Suyultirilgan gaz, asosan, propan (80 toiz 
atrofida) va butan (20 foiz atrofida) gazlari aralashmasidan 
iborat bo‘ladi. Bundan tashqari, unda, oz miqdorda bo‘lsa 
ham, etan, pentan, propilen, butilen va etilen gazlari bo‘ladi. 
Suyultirilgan gazlarning yonish issiqligi 44800–47000 kJ/kg ni 
tashkil etadi. Zichligi taxminan 0,524 g/sm
3
(20°C haroratda) 
bo‘lgan suyultirilgan gaz yonganida chiqadigan hajmiy issiqlik 
24000 kJ/m
3
dan ortib ketadi. Bu ko‘rsatkichni benzinga 
solishtirib ko‘rib, shuni aytish mumkinki, suyultirilgan gaz 
yonilg‘i sifatida benzinning o‘rnini to‘liq bosa oladi. 1,6 
MPa ish bosimiga mo‘ljallangan nisbatan yengil, yupqa 
devorli po‘lat ballonlarda avtomobilning foydali yuklanishini 
kamaytirmasdan yetarli miqdorda gaz saqlash mumkin. 
Shuning uchun suyultirilgan gazda ishlaydigan avtomobillar 
benzinda ishlaydigan avtomobillar kabi zaxira yurish yo‘liga 
ega. Suyultirilgan gazlarning detonatsiyaga turg‘unligi yuqori 
bo‘lganligi uchun (tadqiqot usuli bilan aniqlangandagi 
oktan soni 110 dan ortiq) benzinda ishlaydigan dvigatellarni 
suyultirilgan gazda ishlatishga qayta jihozlaganda ularning 
siqish darajasini oshirishga imkon beradi. Chunonchi, ÇÈË–
130 avtomobilining benzin bilan ishlovchi dvigatelida siqish 
darajasi 6,5 bo‘lsa, ÇÈË–138 avtomobilining gaz bilan 
ishlovchi dvigatelida 8; benzin bilan ishlaydigan ÇMÇ–53 
dvigatelida 6,7 bo‘lsa, gaz bilan ishlaydigan ÇMÇ–53–07 
dvigatelida 8,5. Belgi langan darajada siqish darajasining 
ortishi gaz bilan ishlovchi dvigatellar quvvatining benzin bilan 
ishlovchi dvigatellarga nisbatan biroz (5–7 foizga) kamayishini 
to‘la kompensatsiya qilish imkonini beradi. 
Davlat standarti talablariga muvofiq, suyultirilgan gazlar uch 
xil markada chiqariladi: texnik propan, texnik butan va ularning 
ara lashmalari. Texnik propanni qishda, texnik butanni yozda, 
ularning aralashmalarini esa yil davomida ishlatish mumkin. 
Texnik propanda propan fraksiyalari hajm bo‘yicha kamida 93 
foizni, texnik butanda butan fraksiyalari 93 foizni tashkil etadi, 
qolgan 7 foizini esa yengil gazsimon uglevodorodlardan iborat 
aralashma tashkil qiladi. Tabiiy suyultirilgan gazlarning hidi 
ham, rangi ham bo‘lmagani uchun ularga oz miqdorda o‘tkir 
hidli gazsimon moddalar qo‘shiladi. Bu moddalar sizib chiqib 
to‘plangan gaz hidini sezishga imkon beradi. 
Gaz har qanday idishga hajmining ko‘pi bilan 90 foizigacha 
miqdorda to‘ldiriladi, shunda idishning yuqori qismida gaz 
to‘planishi uchun bo‘shliq qoladi. 

---

100
101