Astronomiyadan ma’lumotnomalar

Quyoshning 2013 yil, 9-apreldagi 
fotosurati. NASA.
 

---

Astronomiyadan ma’lumotnomalar
www.Orbita.Uz
kutubxonasi 
17
w
w
w
.O
r
b
it
a
.U
z
m
a
’
lu
m
o
tn
o
m
a
la
r
m
a
r
k
a
z
i.
Faollikning maksimumga yetish vaqti, 1767 yildan buyon, raqamlanib kelinmoqda, va o‘sha yildagi faollik 
eng birinchisi hisoblansa, hozircha so‘nggi 23-Quyosh faolligi sikli maksimumi, 2000 yilda qayd etilgan edi. 
Hozirgacha tarixda kuzatilgan eng yirik va ko‘p sonli Quyosh dog‘lari, demakki, Quyoshning faolligi 
maksimumi qiymatining eng katta bo‘lgan davri, 1947 yilning aprelida, Quyoshning janubiy yarim sharida 
kuzatilgan edi. O‘sha yillari, Quyosh dog‘lari, Quyosh botishiga yaqin bo‘lgan shom vaqtidagi soatlarda hatto 
qurollanmagan ko‘z bilan ham kuzatish mumkin bo‘lgan. 1947 yildagi Quyosh dog‘lari maydoni, Yer shari 
yuzasidan 

36 marta katta bo‘lgan.
Quyosh tutilishlari.
Quyosh tutilishi eng qadim zamonlardan beri, odamlarni 
o‘ziga jalb qiluvchi noyob tabiat hodisalaridan biridir. Quyosh 
tutilishi haqidagi ilk qaydlar, eng qadimgi tarixiy manbalarda 
ham ko‘plab topiladi. Xitoy, Musulmon sharqi va g‘arbiy 
Yevropa manbalarida hatto aniq sanalar bilan qayd etilgan qadimgi bitiklar mavjud. Qadimgi dunyo 
manbalarida Quyosh tutilishi asosan, mifologik va teologik nuqtai nazardan tahlil qilingan bo‘lsa, ilk o‘rta 
asrlarga oid manbalardan boshlab, Quyosh tutilishiga nisbatan, ilk ilmiy baho berish va tushuntirishlar 
uchraydi. Xususan, Quyosh tutilishi hodisasining hech qanday g‘ayritabiiy hol bo‘lmay, balki, aynan mutlaqo 
tabiiy jarayon ekanligini ilk bora, buyuk vatandosh bobokalonimiz Ahmad al-Farg‘oniy isbotlab bergan edi.
Quyosh tutilishi, Oyning Yer atrofidagi orbitasi bo‘ylab harakati jarayonida, Yer va Quyosh orasidagi 
fazoda bo‘lgan vaqtida, Yer yuzasining ma’lum qismlariga to‘liq yoki qisman Oyning soyasi tushishi tufayli 
sodir bo‘ladi. Ya'ni Oy, o‘z jismi bilan Quyoshni Yerdan to‘sib qo‘yadi. Oyning Yerga tashlaydigan 
ko‘lankasi diametri, 270 km dan oshmaydi, shu sababli ham, Quyosh tutilishi, Yer yuzasi bo‘ylab tor markaziy 
yo‘lak bo‘yicha kuzatiladi xolos. Shuning uchun ham, Quyosh tutilishni to‘g‘ridan-to‘g‘ri kuzatish imkoniyati 
mavjud bo‘lgan shaharlar miqdori cheklangandir. Ba’zan to‘liq Quyosh tutilishi markaziy yo‘lagi, faqat okean 
yuzasidan o‘tib, uni quruqlikdan kuzatish umuman imkonsiz bo‘lishi ham mumkin. Lekin, to‘liq tutilish 
vaqtida, Oyning yarimsoyasi, markaziy yo‘lakning har ikki tarafida, 3240 km gacha masofada tarqaladi. 
Ya’ni, shuncha masofada Quyosh tutilishini qisman kuzatish mumkin bo‘ladi. Quyosh tutilishi vaqtida, Oy 
soyasi Yer yuzasi bo‘ylab, kamida 1 km/soniya tezlik bilan o‘tib boradi. Shu tufayli, Quyosh tutilishi, uzog‘i 
bilan, 7.5 daqiqa davom etadi xolos. 
Quyosh tutilishi, faqat, yangi oy 
boshida, Oyning o‘zi hali ko‘rinmagan 
vaqtda, uning Yerga yuzlangan tarafini 
Quyosh yoritmagan holatidagina sodir 
bo‘ladi. Quyosh tutilishlari ikki xil – to‘liq 
va qisman bo‘lishi mumkin. Agar Yerdagi 
kuzatuvchi, Quyoshning yuzasini Oy 
gardishi to‘liq to‘sib, natijada, Yerning 
kuzatuvchi turgan qismini qorong‘ulik 
qoplagan holatini kuzatsa, bunday Quyosh 
tutilishi, to‘liq tutilish hisoblanadi. Agar Oy 
gardishi, Quyoshning chetidan qisman 
qoplab, biroq uning yorug‘ligini butunlay 
to‘sib qo‘ya olmasa, bunday tutilish qisman 
tutilish bo‘ladi. Bulardan tashqari, Quyosh 
tutilishining halqasimon tutilish nomli turi ham kuzatiladi. Bunday tutilishda, Oy gardishi, Quyosh yuzasini 
to‘liq to‘sib qo‘ya olmaydi, balki, uning ichida, kichikroq diametrli qoramtir doira shaklida namoyon bo‘ladi. 
Bunda, Oy gardishi atrofida, halqa ko‘rinishidagi Quyosh nurlarining yorqin shu’lalari taralib turadi. Bunday 
Quyosh tutilishi, Oy orbitasining elliptikligi tufayli Oyning yerdagi kuzatuvchiga nisbatan ko‘rinish 
burchagining, o‘zgarishlari natijasida, ya’ni. Oyning Yerga nisbatan joylashuv masofasi uzoqligidan, 
kuzatuvchiga nisbatan, Oy gardishi, Quyosh gardishidan kichik diametrga ega bo‘lishi tufayli sodir bo‘ladi. 
Quyosh 
Quyosh