Astronomiyadan ma’lumotnomalar

L
Kometa
 

Baliq (Xud) 
22 fevral – 21 mart 

 
Meteor 
*
Qadimgi zamonlarda to XX asrgacha, odamlar, Yer o‘z orbitasi 
bo‘ylab yillik harakati davomi 12 ta zodiakdan o‘tadi deb 
hisoblashgan.
Hozirda Yer 12 ta emas, balki, 13 ta zodiakdan 
o‘tishi ma’lum.
13-chi zodiak – «Ilon eltuvchi» aniqlangan bo‘lib, Yer ushbu 
zodiakdan
,
 
Bolid 
○
 
To‘lin oy 
●
 
Yangi oy 

---

Astronomiyadan ma’lumotnomalar
www.Orbita.Uz
kutubxonasi 
4
w
w
w
.O
r
b
it
a
.U
z
m
a
’
lu
m
o
tn
o
m
a
la
r
m
a
r
k
a
z
i.
Astronomiyada qo‘llaniladigan masofa birliklari. 
Astronomiyada juda katta masofalarni o‘lchash va ifodalash uchun quyidagi maxsus masofa birliklari 
qo‘llaniladi:
 
Astronomik birlik
, 
Yorug‘lik Yili
, hamda, 
Parsek
. 

Astronomik birlik 
(a.b.) – Yer va Quyosh o‘rtasidagi masofa.

Yorug‘lik Yili
(yor.yil.) – yorug‘likning bir tropik yil muddatda bosib o‘tadigan yili. 

Parsek
1
 
(pk)
 – 
yillik parallaksi bir soniyaga teng bo‘lgan (boshqacha aytganda, yer orbitasining o‘rtacha 
radiusi bir sekund burchak ostida ko‘rinadigan masofa) masofa. 
Jadvalda ushbu birliklar orasidagi munosabatlar keltirilgan. 
Masofa birligi 
km 
a.b. 
Yor.yili 
pk 
kpk 
Mpk 
Kilometr 
1 
6.69∙10
–9
1.06∙10
–13
3.24∙10
–14
3.24∙10
–17
3.24∙10
–20
 
Astronomik birlik 
1.496∙10
8
1 
1.58∙10
–5
4.85∙10
–6
4.85∙10
–9
4.85∙10
–12
Yorug‘lik yili 
9.46∙10
12
6.32∙10
4
1 
3.07∙10
–1
3.07∙10
–4
3.07∙10
–7
Parsek 
3.08∙10
13
2.06∙10
5
3.26 
1 
10
–3
10
–6
Kiloparsek 
3.08∙10
16
2.06∙10
8
3.26∙10
3
10
3
1 
10
–3
Megaparsek
3.08∙10
19
2.06∙10
11
3.26∙10
6
10
6
10
3
1 
 
Izoh
:

1 astronomik birlik = 1.49600∙10
11 
metr = 149 600 000 kilometr ; 

1 yorug‘lik yili = 9.4605∙10
15 
metr = 9.4605∙10
12
kilometr ≈ 63239.7 a.b. ≈ 0.306595 pk ; 

1 parsek = 3.0857 ∙10
16 
metr = 3.0857∙10
13
kilometr ≈ 206265 a.b. 
1
«Parallaks» va «Sekunda» so‘zlarining dastlabki bo‘g‘inlaridan keltirib chiqarilgan.
Yillik parallaks –yerdagi kuzatuvchiga nisbatan, uning yer shari bilan birgalikda quyosh atrofida aylanishi tufayli makon bo‘ylab 
harakatlanishi natijasida, osmon yoritkichlarining
 
fazo sferasidagi ko‘rinish joyining o‘zgarishi.
 

---

Astronomiyadan ma’lumotnomalar
www.Orbita.Uz
kutubxonasi 
5
w
w
w
.O
r
b
it
a
.U
z
m
a
’
lu
m
o
tn
o
m
a
la
r
m
a
r
k
a
z
i.
Yer - 
Yer – Quyosh tizimidagi sayyoralar ichida, tartib bo‘yicha uchinchi, 
o‘lchamlariga ko‘ra beshinchi o‘rinda turuvchi sayyoradir. Shuningdek, 
ona sayyoramiz, insoniyatga ma’lum bo‘lgan sayyoralar ichida, tiriklik 
mavjud bo‘lgan yagona sayyora. Ilmiy farazlarga ko‘ra, Yer, Quyosh 
tizimidagi boshqa sayyoralar singari, Quyosh gaz-chang tumanligidan, 
bundan taxminan 4.5 milliard yil avval paydo bo‘lgan.
Yer sayyorasi shakliga ko‘ra, yassi ellipsoidga o‘xshash bo‘lib, 
«Geoid» deb ataladi. Geoid va unga o‘xshash (approksimatsion) ellipsoid 
orasidagi farq 100 metr atrofida
1
. Sayyoramizning o‘rtacha diametri 
12742 kilometr. Aylanasi esa ≈40000 kilometr. Yerning ekvatori, o‘ziga xos do‘nglikni hosil qilgan. Uning 
ekvatorial diametri, qutblar orasidagi diametridan 42.6 kilometr uzunroq. Yer sirtidagi eng baland nuqta, 
Everest cho‘qqisi (Jomolungma) bo‘lib, u dengiz sathidan 8848 kilometr balandlikda joylashgan. Eng chuqur 
botiqligi esa, Marianna botig‘i bo‘lib, u dengiz sathidan 994 metr pastda joylashgan. Ekvator do‘ngligi 
hisobiga, Yer markazidan eng uzoq joylashgan nuqta Everest cho‘qqisi emas, balki, ekvatorga yaqinroq 
joylashgan boshqa cho‘qqilar – Ekvadordagi Chimboraso vulqoni cho‘qqisi hamda, Perudagi Uaskaran tog‘i 
tepasi hisoblanadi.
Yer sirtining 70.8% qismini dunyo okeani egallagan. Qolgan qismi esa, materiklar va orollardan iborat 
quruqliklar tashkil qiladi. Quruqliklarda joylashgan ko‘llar, muzliklar, daryolar va yer osti suvlari, dunyo 
okeani bilan birgalikda 
gidrosfera
ni tashkil qiladi. Yerdagi kabi tirik organizmlar uchun hayot sharoitiga 
muvofiq keluvchi suv, Yerdan boshqa sayyoralarda aniqlanmagan. Yerning qutblari qalin muz qatlamlari 
bilan qoplangan bo‘lib, u Arktika va Antarktika muz qalqonlarini, hamda, dengiz muzliklarini tashkil qiladi.
Yerning ichki qatlamlari
 ancha faol bo‘lib, u kimyoviy va fizik xossalariga ko‘ra, bir necha qatlamlarga 
bo‘linadi. Yer markazida ichki yadro va uni o‘rab turgan tashqi yadro mavjud. Yadroni o‘rab turgan qattiq 
qatlam 
Litosfera
 deb ataladi. Shuningdek, litosfera ostida Atenosfera qatlami mavjud bo‘lib, u, litosferaning 
o‘zidan yuqoridagi qatlamlarining harakatlanishi uchun omil bo‘ladi.
Yer sayyorasi, atrofini o‘rab turuvchi qalin gaz qobig‘i – 
atmosfera
ga ega. Yer atmosferasi bir necha 
qatlamlardan iborat. Atmosferaning yerdagi hayot va iqlimning barqarorligidagi o‘rni g‘oyat kattadir. 
Shuningdek, Yer sayyorasining gidrosfera, atmosfera, litosferasining tirik organizmlar yashaydigan barcha 
qismlari birgalikda – biosferani tashkil qiladi.
Yer yagona tabiiy yo‘ldosh – 
Oy
ga ega.
Qadim zamonlarda, ko‘plab tamaddunlarda Yer sayyorasi 
yassi shaklda tasavvur qilingan. Qadimgi Mesopotamiyaliklar, 
Yerni, okean sirtida suzib yuruvchi disk shaklida deb o‘ylashgan. 
Qadimgi xalqlarning aksariyatda Yerni xo‘kiz shohida tutib turishi, 
xo‘kizni esa uchta fil, fillarni esa ulkan kit ko‘tarib turishi haqida 
sodda tushunchalar hukm surgan. Yerning shar shaklida ekanligini 
ilk bor qadimgi yunon olimlari, xususan Pifagor ta’kidlagan edi. 
O‘rta asrlarga kelib, olimlar ikkilamchi belgilarga ko‘ra, xususan 
boshqa sayyoralarning ko‘rinayotgan shaklidan kelib chiqib, Yer 
ham aynan shar shaklida ekanligini nazariy isbot qilishgan.
Yer ilk marta 1959 yilda, 
Eksplorer-6
kosmik apparati orqali 
fotosuratga tushirilgan edi, biroq tasvir juda sifatsiz chiqqan. Ilk 
sifatli va yaxlit Yer fotosuratini, 1967 yilda «Lunar Orbiter-V» 
apparati olishga muvaffaq bo‘lgan. Yerni koinotdan turib ko‘rgan 
eng birinchi inson esa, rus fazogiri 
Yuriy Alekseevich Gagarin
 
bo‘lgan. 1968 yilda «
Apollon-11
» ekipaji, Oy orbitasidan turib yerni kuzatishga muvaffaq bo‘lgan edi. 
«Apollon-17» ekipaji esa, 1972 yilda mashhur «The Blue Marble» (Moviy Marmar) fotosuratini olgan.
1
Ushbu ma’lumotlar, global navigatsiya tizimi – GPSni joriy etish vaqtida, kata aniqlik bilan qayd etilgan: AQSH Milliy Geodeziya 
Axborotnomasi, Milbert, D. G.; Smit, D. A. «Converting GPS Height into NAVD88 Elevation with the GEOID96 Geoid Height 
Model»