Аристотель. Поэтика. О поэтическом искусстве



Download 341,71 Kb.
bet7/13
Sana31.03.2022
Hajmi341,71 Kb.
#521488
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   13
Bog'liq
aa

А. С. Ахманов
АРИСТОТЕЛЬ «ПОЭТИКА»СИДАГИ БАЪЗИ АСОСИИ
ТЕРМИНЛАРНИНГ МАЗМУНИ ХАК.ИДА

Ушбу унча катта булмаган ма^олада Аристотель фалсафаси ва санъат назариясидаги баъзи тсрминлар мо^иятини тахлил цилиш борасида унинг поэтик санъат Хакндаги асарида эстетик масалаларининг ^андай цу- йнлганлиги ва хал цилинганлигини ёритишга ^аракат хиламиз.
Агар гапни поэзия предметини Аристотелчасига аних- лашдан бошласак бу ишимиз знча енгил кучади: («Поэ­тика», 9-боб, 1437 а, 36—38- бетлар).
Ушбу муло^азадаги ифодани аксарият «э^тимол- лнк бунича» тарзида таржииа ^илишадн. Ундай \олла бутун ифода, таъриф цуйидагкча таржима килинади:
«Шоирнинг вазифаси ^а!\и^атан булиб утган во^еа да^ида эмас, балки содир булнши мумкин булган, демак булиши эхтимол тутилган ё булиши зарур булган вокеа хасида с^злашдир». (В. Г. Аппельрот ва Н. И. Новосад- скнйларнинг таржимасига i^apanr). Бироц «эхтимоллик» сузи икки хил маънога эга. Биринчидан, эхтимоллик де- йплганда объектив асосга кура борлн^да содир булиши ёкн содир булмаслиги мумкин султан, у ёки бу даражада тахмин этилган, ва математик хисоблашга тобе булган хрдисани назарда тутишади. Бу —объектив эхтимоллик. Иккинчидан, на фа^ат объективлик асосида кутилган ёки кутилмагап тахмин цилинган ходиса, балки муайян психологик асосларга — субъектив эхтимолликка мос тушуви тахмин килинган ёки хаХиКатга монанд ходиса-
Аслида шу таъриф остига Платон дам имзо дуйгак булур эди. Бирод, Аристотель узининг шак-шубдасиз платонизмига дарамай, у Платонникг асосий доидала- ридан узоддир. Образларнинг асоси масаласида дам уларнинг дарашлари уртасида фард бор. Ана шу образ­ларнинг асоси дандай деган масала мудим адамиятга эга. Аристотель айтишича, пифагорчилар борлик радам- ларни акс эттирадн, дейишади. Платон эса «фадат суз- ни алмаштириб» (1. 6, 988 а 11), борлид радамларда дат- нашади дейди. Аристотель билан Платон уртасидаги фард худди мимесис ёки метексис содасида эмас (бу ерда Аристотель—одатдаги Платончи), балки мимесис предмета сохасида, эйдослар ёки шакллар содасидадир. Бирод Аристотель айтган бадиий эйдослар фа дат булн- ши мумкин булган, яъни бетараф мавжуд эйдослардир. Албатта бу бадиий тасвир даётда иштирок этмайди, де­ган суз эмас. Улар у'з-узича, даётдан тула ажралган дол- да олинмайди, аксинча, улар б^лиши мумкин булган тасвирлар эканлигидан, гарчи модият жихатидан хаёт- нинг узи булмасалар хам, даётда туппа-тугри, табиий иштирок этадилар...
жинс нмкониятининг ^иссий жн\атдан юзага чикнши хо- лос.
Худди уша «Поэтика»нинг 17- бобида Аристотель шоирни «пжод ва^тида тасвирланган нарсанинг умумий моз^иятини узи равшан тушунадигаы одам» килиб курса- тади. Аппельрот таржимасининг худди шу жойи жуда рангсиз чи^цан. «Умумий жи^атларини тасаввур кнла- ди» дейди у. Мана шу Гомперц таржимасида яхшироц чнодан: льни «шоир мо,\нятнннг асл магзини равшан- лаштириб олиши керак». Бу ерда з^ам умумий холат таъкидлаб курсатилади. Бошкалар умумийлнк з^олатини таъкидласалар хам, аристотелча масаланинг магзи булган мозугят тушунчасини куздан кочирадилар. Маса- лаи, Аристотелнинг бу ерда «умум борликка» утиши ха­сида очиц-ойдип гапирган Нич шундай цилади. Бу тер- минни шоир узи тасвирлаган во^еани яхлит тасаввур цнлншига олиб боркб та^аш бадтар ёмон булар эди. Чу- нончи, Захаров шу фикрни таъкидлайди. «Шоир энг аппало асарнинг (яъни сюжстнинг) умумий режасини уйлаб олиши керак», дейди у. Ходбуки, 17-бобда пье- сани конкрет яратиш з^акида ran боради. Бундан ташка- ри, Аристотелнинг фикрича, з$еч кандай санъат ^андай- дир якка нарсани акс эттирмайдн. Бу, Аристотелнинг энг принципиал эътикодидир.
...в) «Поэтика»даги акс эттириш тушунчасига оид барча нарсаларни бир ерга жамласак, ^уйидаги хулоса- га келишимиз мумкин:
Акс эттириш: 1) инсон ижоди, 2) инсон табиатан шун­дай ижодга мойил, 3) инсон шу ижод билан бош^а жо- низорлардан фар^ланади, 4) инсон дастлабки билим- ларини акс эттиришдан олади, 5) акс эттириш инсонга завд беради, 6) инсон акс эттирилган нарса — тасвирни 7) хаёлан ва яхлит, 8) умумийликда, 9) бетараф мав- жуд булган, 10) у ёки бу з^аётий асос 11) нуцтаи иаза- ридан 12) мушо.\ада этганида завк, олади.
но
даги реализм, натурализм ва Сошка йуналишларни тас- дик,лашга жалб этиш учуй куп марта шундай жавоб бс- ришган ,\ам. Аристотель ну^таи назари учун бундай ту- шуниш тугри келармикин? Аристотель ижодини билган ва уз ижодини Аристотель ижоди деб билмаган ^ар ^ан- дай одам бундай тушунишнинг нотугрн эканлнгнни акта олади.
а) Аввало, «Поэтика»нинг 9- бобидаги бир уринни, шунингдек, бизнинг тадцикогнмиздагн Аристотелнинг «э^тимоллик ва зарурият такозоси билан содир булиш» ^адидаги таълимоти тахлил эгилган уринни эслашимиз керак булади. Аристотель бадиий асар предметини мав- жуд булиш жих.атидан бетараф, на «бор», на «йуц.» дейиш мумкин булмаган нарса сифатида аникрравшан таъриф- лайди. Аристотелнинг баёнчилари унинг фикрнча, санъат «мавжуд борлицни», «бизни ураб турган мухитни», «ре­ал ^аётни», «фактик вокеъликни» акс эттиради, деб шун- га ухшаш таърнфларни ^ар ^анча калаштириб ташлаш- маспн, Аристотелнинг бир сллмоцли концеицняси ту- файли з^аммаси чиппакка чидади. Бу бетараф мавжуд булган соха концепциясидир. Агар бор диццатни акс эт- тириш предметига ^аратадпган булсак, Аристотелда бу нарса бетараф мавжуд булган сохадир. Аристотелнинг фикрнча, санъат худди шу сохани, з^озирги ёки нлгари булпб утган нарсаларни эмас, балки булишч мумкин булган ёки зарурият такозо эгган нарсаларни акс этти­ради. Бундан таш^ари, биз юкорида куриб чидцан ма- тсриаллардан куриниб турибдики, бетараф мавжуд бул­ган сохани Аристотель х.ар холда соф ва назарий ацл со- хасига киритади. Бунда Аристотель соф ва назарий адлни ташкил этувчи мо^иятларни, яънн барча якка нарсаларга кескин карама-к;арши турган умумнйликларнн кузда тута- ди. Аникрок айтганимизда, санъатнинг хам уз якка нарса-
си булади, ана шу якка нарсада ривожланувчи умумий- лнк акс этади. Аммо, бу нарса сира оддий, миссий идрок- нннг якка куриниши эмас, балки цандайдир умумият ва
Гацфельд — Дюфурнинг французча таржнмасндаги ка- би ^амма жойда сира иккиланмай, механик равншда «подражание» — «таклид» деб олаверган. Баъзи биров- лар одоб доирасида анъана кишанларидан ^утулишга уриниб куришди, аммо унчалик узоцца боришмади: (Суземиль, Гомперц), «подражательное воссоздание» (Захаров), (И. Фален). Н. И. Новосадский х.ам «та^лид» деб таржима цилади, бирок бундай изох. беради: «Бу фацат та^лидгина эмас, балки вокеликни ижодий цайта гавдалантиришдир»I. Биз бу мураккаб ва сирли термнн­нинг кур-курона таржимасини бермаймиз, балки унинг тио^иятини тушунишга ^аракаг ^иламиз.
б) Аввало айтиш керакки, грек тилида, Аристотел­нинг ^зида 5$ам бу термин дарво^е, ^а^и^атан одатий ■маънода ^ам ва тушуниксиз мавхум маънода >^ам кела-. ди. (Масалан, 11, 10, 1271 в 22 («Ликург, айтишларича, Крит давлат тузумига таклид килар эди», ёки 2, 1422 а 30: «Фарзандлар оталарга эргашмоги лозим».) Турган гаи, таклид сузини бундай тушунишнинг узи кифоя эмас. Маълумки, купгина сузлар (масалан, «калб», «онг», «та- ■саввур», «образ», «тажриба» ва хоказолар) одатдагн жонли с$'злашувда бош^а маънони, фалсафада — бошка маънони англатади. Бу ерда \ам биз Аристотель ншлат- ган термнннинг чинакам фалсафнй маъносияи излаши- мнз керак. Ленин, мазкур терминни юцоридагидай жуй тушуниш нима учуй нот^три эканлигикн ангщлаб оли- шимнз зарур.
2. А к с эттириш пред мет и. Одатдагн сузла- шувимизда бу ^ацда гапирганнмизда акс эттириш жара- ённнинг узи предметга бориб такалади. Аристотелнинг фикрича, санъат нимани акс эттпради, деган савол ту- тилади. Санъат бизни ураб турган «реал» оламни акс эттиради, деган жавоб табинйднр. Аристотелнн санъат-

ки, Платон эркин ижодий тасаввур жилоларини жиддий иш деб билмайди, уларни ^ар канакасига ^оралайди. Платоннинг фикрича, бу срда ухшатувчи узи ухшатаёт- ган нарса ^а^ида ^еч нарса билмайди. Аристотель эса эркин тасаввур жилоларини бадиий акс эттиришнинг уз и га хос хусусияти деб билади ва узининг жуда куп на- зарий-бадиий тахлилларида бадиий акс эттирнш .\ацида зав!\-шав^ билан гапиради.
МИМЕСИС
Аристотель санъат назариясига оид аввалги тад- ки^отларида етарли даражада назарий категориялардан фойдаланади. Бу категориялар санъат структураси тар- кибидан кура купро^ санъат мох.иятини аницлашга хиз- мат циладн. Чунончи, Аристотель дадил илгари сурган санъатнинг мустакил мавжуд соха эканлиги ха^идаги тезис аслида абстракт назариялигича долган. Бу наза- рия бадиий ижоднинг реаль методи билан ва бадиий зав^ характерн билан сира богланмагаи. Шу маънода, Арис- тотелнинг абстракт назарияларини ривожлантириш учун унинг мимесис таълимоти жуда катта а^амиятига эта. Бу суз одатда «подражание» — «таклид» деб жуда чал- каш таржима ^илинади. Платондан фар^ли уларок., Аристотель бу ерда анча аниц-равшан ифодаланган кон- цепцияни илгари суради. Бироц, мимесис термини Арис- тотелда жуда куп маъноларда келади ва уларнинг .\ам- маси х.ам санъат назариясига алокадор эмас.
1. Терминологик муло^азалар. «Подражание» — «таклид» энг куп учрайдиган ва анъанавий таржима б-улнб долган. \атто Аристотелга хос бадиий жараённи у !\адар реалистик ва фотографик ру^да талцин этмай- диган тад^и^отчиларнинг купчилиги ^ам «таклид» деб таржима к,иладилар.
а) Бизнинг рус таржимонимиз В. Аппельрот худди 107

эмас. Ammo, уларнинг иккалаеини бир-биридан ажратиш мумкин эмас,” чунки Аристотелда ажралиш учун хеч цан- дай асос йуц. .Пекин, шунда дам санъат ва бадиий акс эттириш концепцияси биз учун соф цадимий рухни ифо­далайди, чунки Аристотелда объектив водеълик бирин- чи уринда, тадлиднинг субъектив шакллари эса, шубда- сиз иккинчи Оринда туради ва олий воцеъликни туда дамраб олишга фадат маълум даражада ядинлашади. Бизнинг назаримизда «тадлид» терминининг узи .\ам тасодифий эмас, у ижодий субъектнинг объектга бог- лицлигини ифодалайди. Бу термин инсон шахси — субъ- ектининг уни цуршаб олган объектив во^еликка нисба- тан маълум даражада пассивлигини курсатади. Аммо, бу субъектив пассивликни маъносиз нарсага, акс этти­риш назариясини натурализма айлантириш керак эмас. Биз шуни исботлашни истар эдикки, Аристотель санъат концепциясининг ^ам, бадиий акс эттириш концепцияси- нинг хам (?зига хос автономлиги, узига хос муста^иллиги ва узига хос субъектив рухи — пафоси бор. Худди шу ^олатдан келиб чикланимиздагина, умум ^адимиятга хос шахе фалсафасининг такомиллашмаган элементларини, яъни инсон шахси ^ацидаги кадимий тасаввурларнинг пассивлигини назарга олганимиздагина мимесисни Аристотель кашф этган чинакам бадиий метод деб айта- оламиз.
Аристотель ^атто шу ерда ^ам, пульеланувчи струк­тура — жонли вужудда шаклланишдан иборат акс этти­риш таълимотида ^ам Платоннинг таъсиридан цутулма- ган. Чунки, Платон акс эттириш деганда \укизлаРнинг бужиришига, отларнинг кишнашига ва бошца табиий то- вушларга оддий, жа/н ухшатишни тушунмайди. У акс эттириш деганда, шунингдек, эркин тасаввур жилола- рини ^ам назарда тутадиI. Бу ерда з^амма фарц шунда-
Аристотелга нисбат бериш керак эмас. Аксннча, Аристотель фикрича, абсолют-олий во^еълик мутлок; санъатдаи иборат эмас ва сира уиинг специфик конун- ^оидаларидан ташкил топмайди. Аристотель фикрича, олий воцсълик санъат хам, табиат х.ам, ахло^ х.ам, хатто инсоннинг соф х;аёт ,\ацидаги мантиций муло^азаларидан иборат назарий ацл-идроки хам эмас. Аристотель фик­рича, хациций ва олий во^еълик мана шу бир ё^лама фаолиятларнинг барчасининг к;ушилишидан иборатдир. Бундай фаолиятларнинг ^ушилиши инсонда мукаммал эмас. Бу сифатлар энг сунгги чегара ва мука'ммал дара- жада фа^ат космик-самовий ацлдагина мавжуд. Субъск- тив коррелятли, олий тафаккур ва ижод соз^иби булган самовий а кд эса, худодир. Шу маънода санъат асари ва бадиий ижоднинг барча со^алари олий з^а^и^ий вок,еъ- ликка к,арам булган бир ёк^лама фаолиятдан иборат. Аристотель шу уринда Платон билан, антик даврнинг барча олимлари билан ухшашдир. Аммо бадиий ижод во^еъликка бир ёкдама муносабатда булишига царамай, Узигагина хос ва бутунлай специфик мо^иятига .\ам эга. Бу моздят мантицца з^ам, ахлоада з^ам, ижтимонй з^аёт- га х.ам, табиат цонунларига ёки з^аётнинг табиий-ицлим ^онуниятларига здм буйсунмайди.
Аристотель зотан бадиий ижод ва онтологияI соз^а- ларини бир-биридан ан<ратмаса з^ам, з^ар з^олда у бадиий ижод спецификасини, айникса, санъатнинг мохиятан автономлиги — муста^иллигини ва бадиий тасвир соз^а- сининг бошца з^еч нарсага боглиц булмаган мох.иятини боцщалардан кура ёр^инро^ таърифлай олди. Агар Аристотелнинг тацлид спецификаси здкддаги таълимо- тини унинг ва умуман цадимиятнинг онтологиясидан мажбуран ажратадиган булсак, Аристотель эстетикаси- ни махчиларнинг, умуман янги ва энг янги давр субъек- тивларининг эстетикасига ухшатиб ^уйишнмнз .\еч ran
Бундан ташдари ана шу предметлар санъатда якка ва ёрдин тасвирланганига дарамай, у ёки бу умумнят- нинг амал дилиш натижаси сифатида биз учун мудим- дир. Худди ана уша умумиятлар барча якка нарсаларни намоён этиш ва шаклланиш донунларини яратадилар.
Ва нидоят бадиий асар ёрдамида вужудга келадиган образ ва илк образни доимо таддослаш одамда бутун- лай узига хос завд туйгусини уйготадики, бундай туйгу- нинг мангидий фнкр-мулодаза билан дам, ахлодий угит- насидат билан дам, табиатга айнан ухшашлик билан дам деч дандай умумийлиги йуд. Чунки, бундай специ­фик бадиий тасвирда жуда осонлик билан мантид дои- далари ва ахлод донунлари бузилиши мумкин, тасвирда шунингдек, табиат нудтаи назардан мумкин булмаган, гайритабиий ва датто ахмодона дисобланган нарса, до- дисалар дам урнини топншн мумкин.
б) Чамамда дозир биз Аристотелнинг бутунлай янгн, албатта, унинг санъат назарияси билан борланган тас- вир концепциясини таърифлашга имкон берувчи с^зни айта оламиз. Аристотель бу ерда айни санъатнинг авто- номлнги, унинг туб донунларининг автономлиги, эсте­тик ва бадиий кечинмаларининг автономлиги дамда ма­на шу барча бадиият содасининг мантиддан дам, этнка- дан дам, табииёт фанларидан дам эркинлиги дадидаги фикрларни, фадат шуни илгари сурмодчи деб уйлаймиз. Аристотель таълимотидаги мчмесис санъатнинг модия- тини англатибгина долмай, балки унинг шундай модия- тини ташкил этадики, худди шу нарса санъатни инсон ижп7ий фаолиятининг бутунлай автоном-мустадил со- дасига айлантиради. Худди шунинг узи Аристотелнинг ми>: сис таълимоти янги ва узига хос эканлигини бил- диради.
в) Аммо, шуниси дам боркн, бу ерда дизишиб кетиб, санъатнинг автономлиги ва асосий дондалари дадидаги таълимпт билан бирга санъатнинг дандайдир мукаммал, олий водеълик эканлиги тугрисидаги таълимотни дам
• АРИСТОТЕЛНИНГ МИМЕСИС НАЗАРИЯСИ,
УНИНГ МОЗСИЯТИ ВА ЯНГИЛИГИ Х.АКИДА
Аристотелникг «мимесис» тушунчаси ва бутун эсте- тикаси мо^иятан янги эканлигини ани^лашга х;аракат циламиз. Бу асар ^а^ида неча асрлардан бери ^укм су- риб келаётган эски акидаларга амал ^илмай, Аристо­тель концепциясининг объектив мазмунини тушунишга интилиб курсак, унинг мо^иятан янги эканлигига ишонч з^осил ^иламиз.
а) Аристотель фикрича акс эттириш предмета бул- ган вокеълик биз одатда ишлатадиган маънодаги ту- шунчаларга тугри келмайди, у нейтраль мазмунга эта. Вокеълик бадиий асар образининг асоси, яъни или об- разидир. Бадиий асар эса, у ёкн бу илк образни жунгина, туппа-тугри акс эттиришни ма^сад цилиб ^уймайди. Бадиий асар бизни ^амиша бадиий образни унинг асоси билан так^ослашга мажбур этиши керак. Демак, бу ер- да гаи уз-узича айрим олинган образда ^ам, ало^ида олинган образ асосида ^ам эмас. Бадиий ксчинмалар- нинг мо,\ияти шундаки, биз ^амиша бадиий образни унинг асоси билан та^кослаймиз. Бадиий кечинма бадиий асарнинг мазмунидан ^ам, шаклидан ^ам келиб чи^май- ди, балки унинг муста^ил ва доимий пульсланувчи струк­турам — жонли вужудидан келиб читали.
Майли, тасвирланган нарса салбий, тубан, хатто жиркаич булсин. Буларнинг ^аммаси нарсаларга хосдир, бадиий асарнинг мо^ияти эса, нарсаларни акс эттириш- дангина иборат эмас. Бадиий асарнинг мо^ияти ва бади­ий кечинманинг мо^ияти, такрор айтамизки, худди уша тасвир предметини унинг бадиий образи билан доимий та^кослашдан иборатдир. Шунинг учун агар суратда ан- ча ёркин тасвирланган булса, ^атто мурдалар тасвири ^ам бадиий зав^ бахш эта олади. Албатта, мурдалар- нинг узи эмас, балки уларнинг бадиий тасвири китиига зав^ беради.
«Поэтика»сидаги бу камчиликларни етарли журъатга эга булган з^ар бир филолог осонлик билан бартараф эта оладй. Шунинг учун ,\ам «Поэтика»нинг шар,\лов- чилари купинча хийла ^атъий ва эркин фикр юри- тишади.
Аристотель «Поэтика»сининг шар^овчиларидан бири, «агар цулимдан келса уз танцидий асаримда роят хузур билан бу трактатнинг хозиргн текстини бутунлай бош- катдан мунтазам равишда куриб чи^аман, з^олбуки бош- ь;а шархловчилар рисоланинг айрим жумлалари ёки ай­рим цисмлари сохасидагина тасодифий мунтазамликка эрншган холос», дейди1.
Аристотелнинг бошца бир шархуювчиси тугридан-тут- рн, «Поэтика»нинг мавжуд булган жуда куп шарзулари- нннг хаммасини батамом унутиб юбориб, бош^а шар\ ёзищ керак, мен бир вацтлар ёзилган ва хозиргача фой- даланиб келинган юзлаб ва минглаб шар^ларга ухша- майдиган уз шархларимни ёзмоцчиман», дейди. (X. Кол­лер. Кадимги мимесис.)
Биз эса бундай авантюрага берилмозучи ва «Поэти- ка»нинг яна бир шар^ини ёзмодчи эмасмиз. Фа^ат бир со^адагина анъанага амал ^илмоцчимиз. Чунончи биз «Поэтика»ни яхлит з^олда та\лил цилиб, бу рисолада ифодаланган барча чалкашликларга з\арамай, асарнинг композициясини топишга уриниб курмокчимиз. Шунда- гина уцувчи трактат-рисола з^а^ида яхлит тасаввур з^о- сил ^илади. Китобнинг барча айрим ^исмларини шарз$- лаш эса, бизнинг ишимиз эмасI II.

Download 341,71 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   13




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish