Argumentlash va bilimlar taraqqiyotining mantiqiy shakllari

Isbotlashning asosi yoki dalillash – bu tezisni asoslash uchun keltirilgan chin hukmlardir. Ular isbotlashning mantiqiy asoslarini tashkil etib, turli bilimlar doirasida, o‘z mazmuniga ko‘ra turli xil chin hukmlar shaklida namoyon bo‘ladi. Dalillarning bir necha turlari farqlanadi:

• Isbotlashning asosi yoki dalillash – bu tezisni asoslash uchun keltirilgan chin hukmlardir. Ular isbotlashning mantiqiy asoslarini tashkil etib, turli bilimlar doirasida, o‘z mazmuniga ko‘ra turli xil chin hukmlar shaklida namoyon bo‘ladi. Dalillarning bir necha turlari farqlanadi:
• a)Yakka tartibdagi aniq dalillarning isbot uchun asos bo‘lishi. Bu turdagi dalillarga guvohning ko‘rsatmalari, hujjatdagi imzo, ilmiy faktlar, iqtisodiyot va ma’naviyat sohalaridagi aniq iqtisodiy ma’lumotlar singari isbotlangan bilimlar kiradi. Aniq dalillarga va ularning tahliliga asoslanmagan bilimning ilmiy qiymati amaliy faoliyat uchun ahamiyatli bo‘lmaydi. Dalil sifatida faktlardan foydalanish isbotlashda keng qo‘llaniladi. Masalan, sud-tergov amaliyotida ayblanuvchining jinoyat sodir bo‘lgan vaqtda boshqa joyda bo‘lganligi yoki o‘g‘irlik jinoyatida o‘g‘irlangan ashyoviy dalillarning ayblanuvchida topilmaganlik faktining o‘zi uning jinoyatga aloqasi yo‘qligini isbotlaydi. Isbotlanayotgan tezis, ya’ni muhokama qilinayotgan hukmlar uchun asos sifatida ayrim dalillarni ko‘rsatishning o‘zi yetarli emas. Shuning uchun alohida olingan dalillar emas, balki o‘rganilayotgan masalaga tegishli, o‘zaro mantiqiy bog‘langan barcha dalillarning yig‘indisi isbot uchun yetarli asos bo‘lishi mumkin.
• b) Ta’riflash – isbotning amali sifatida. Isbotlash asoslarining tarkibiga muayyan bir fandagi asosiy tushunchalarning ta’rifi ham kirishi mumkin. Chunki isbotlash – bu chinligi oldin isbot etilib, mavjud holatlardan yangi holatlarni keltirib chiqarishdir. Ta’riflangan tushunchalarda ularning mazmunini ifodalaydigan asosiy belgilar aks ettiriladi.
• Ta’riflash chin hukm bo‘lganligi tufayli isbotda asos sifatida ishtirok etishi mumkin.