Қарақалпақ халық ертеклери

ҚАРАҚАЛПАҚ ХАЛЫҚ ЖУМБАҚЛАРЫ

1. 
   Тәбият кӛринисине байланыслы жумбақлар
   

Дүньяда бир ғарбыз бар солмайтуғын, Жазда ширип, қыста үсип тоңбайтуғын, Мәканын, жерин-суўын, жәбдилерин, Сырты кең бәрин сақлап толмайтуғын. Ӛрели кийизди қаға алмадым. Бар биреўдиң бир улы ҳәм де қызы, Оларды биледи дүньяның жүзи, Улы түнде қызы күндиз уйықлайды, Ҳеш кимге билинбес жүргенде изи. Бир қус бар зымнан деген жаннан бийик, Аяғы жерге тиймейди асқан жүйрик, Дүньяның тӛрт мүйешин ӛрт алса да, Бир түги жапырылмайды жерге тийип. Там басына тары жайдым, Таңда қарасам бири жоқ. Кең жаўырынлы дӛңгеленген бир киси, Қыймылдайды оннан жанлылар тиси, Етлерине тырнап жара салсаң да, Оның менен сирә болмайды иси. Ақ тасым атқан сайын, Алдына қарай жумалайды. Әкеси ийре, баласы жорға. Дӛгерегиң шалқар суў, Ишиўге суў таппайсаң. Балтасыз уста, ағашсыз кӛпир салады. Жайлаўдағы боз айғыр, Бозлап-бозлап киснейди.

(Аспан) (Аспан) (Ай, күн) (Күн) (Жулдыз) (Жер) (Суўдың ағысы) (Дәрья) (Теңиз) (Муз) (Шақмақ шағыў)

Үлкен таўлар дүгисти, Жылт-жылт етип от ушты. Ақсақ шӛже жер қазады. Аппақ ғана дастурхан, Жердиң жүзин қаплаған. Тарсылдап жерге түседи, Оны кӛрген балалар, Қуўырмаш па деседи, Күнниң кӛзин кӛриўден, Ғайбана болып кетеди. Есиктен кирер еңкейип, Тӛрге шығар диңкийип. Алты қасқыр атын жейди, Жилигин шақпай майын жейди. Урсаң таяқ ӛтпейди, Қуўсаң аяқ жетпейди. Бир нәрсе бар кӛринбес, Усласаң да билинбес, Тиришиликке дым зәрүр, Онысыз ӛмир сүрилмес. Жуўырып жете алмадым, Қол салдым тута алмадым. Қурық басты еки таўық, Бири ыссы, бири суўық. Бир қасқырды алты қасқыр алып, Терисин теспей етин жейди. Жаўрағанды күйдирер, Аяғы жоқты жүрдирер, Ӛз еркине жиберсең, Дуйым журтты бүлдирер.

(Булт, найзағай) (Тамшы) (Қар) (Буршақ) (Суўық) (Боран) (Самал) (Ҳаўа) (Кӛлеңке) (Жаз-қыс) (6 ай қыс, 6 ай жаз) (От)

2. 
   Адамға байланыслы жумбақлар
   

Жүрген жери мереке. Ашылмаған урада, Пишилмеген тон жатыр. Күшлиден күшсиздиң ҳүкими зор. Ийрим-ийрим жумбақ, Ийримлесип келер жумбақ. Бели бүкирейген, Қулағы тикирейген. Туўылыўдан адамзат, Бирге жасап келеди. Дүньяда ӛзи қымбат зат, Ҳәммени теңдей кӛреди. Бир кӛшениң басында, Тилла ердиң қасында, Буны тапқан жигитлер, Жүз жигирма жасында. Таўдан бийик, теңизден терең. Шақырғанға жабысқан. Базардан табылмайды, Тәрезиге тартылмайды, Ӛзи палдан да татлы, Бирақ оны жеп болмайды. Арман шабар қараша ат, Берман шабар қараша ат, Тал түбинде тынық суў, Ҳарлап шабар қараша ат. Кишкене ғана тостаған қатық, Уйыған ең ҳасыл гәўҳарға батып.