Қарақалақпақ мәмлекетлик университети Қ. Пахратдинов ТҮркий филологияғА

Қыпшақ топары
1. К а р а и м т и л и - Литва Республикасында (Тракай, Паневежис, Вильнюс), сондай-ақ Украинаның қубласында (Луцк, Галич) ҳәм Қырымда жасаўшы караимлардың тили. Караимлар өзлерин карай, карайлар (кара –ески еврейше «оқыў») деп атайды.
Караимлар Хазар қағанаты қурамына кирген түркий қәўимлердиң әўладлары есапланады. X әсирде Хазар қағанаты Киев князьлери тәрепинен қулатылғаннан кейин, караимлар Қырымда қалған. XIV әсирдиң ақырларында караимлардың бир бөлеги Қырымнан келип, Литваға ҳәм Украинаның батыс областьларына қоныс басқан.
Караим тили тийкарғы фонетикалық, грамматикалық ҳәм лексикалық белгилери бойынша половец (Codex Cumanicus), ҳәзирги қарашай-балкар, қумық, қырым татар тиллерине жүдә жақын.
Караимлардың тилин изертлеў XIX әсирдиң 30-жылларында басланды. Караимлардың тилиндеги текстлер В.В.Радлов тәрепинен оның «Образцы народной литературы тюркских плёмен» мийнетинде жәрияланды. Т.Ковальскийдиң «Караимские тексты Тракайского диалекта» (Краков, 1929) атлы китабы жарыққа шыққаннан кейин, караим тили тюркологиялық жумысларда сәйкес орын ийеледи.
К.М.Мусаевтың «Грамматика караимского языка» (М., 1964) мийнети караимлар тилиниң фонетикалық ҳәм морфологиялық қурылысын системалы изертлеўдиң биринши тәжирийбеси болды.
Караимлардың дәслепки жазыўы ески еврей алфавитине тийкарланған болып, ол тек диний мақсетке ғана пайдаланылған. Ҳәзир караимларда рәсмий жазыў да, әдебий тил де жоқ. Караимлардың көпшилиги өзлери турған жердеги халықлардың тилинде сөйлейди.
2. Қ а р а ш а й - б а л к а р т и л и – еки миллеттиң, яғный қарашай ҳәм балкар халықларының тили. Қарашайлар, тийкарынан, Ставрополь үлкесинде Қарашай-Черкесия Республикасының таўлы районларында жасайды. Балкарлар (өзлерин малкар ямаса таулу деп атайды), тийкарынан, Кабардин-Балкар республикасының қубла районларында жасайды.
Қарашай-балкар тилиниң биринши алфавити араб графикасы тийкарында, оннан кейин 1927-жылы латын графикасы тийкарында алфавити дүзилген. Латын алфавити 1937-1939-жылларға шекем пайдаланылған. Ҳәзирги ўақытта қарашай ҳәм балкарлар өзиниң әдебий тилине ҳәм рус графикасына тийкарланған алфавитине ийе.
Бир неше жыл даўамында қарашай-балкар тилин илимий изертлеў мәселелери менен А.К.Боровков (1904–1962) шуғылланған: Очерки карачаево-балкарской грамматики. //Языки Северного Кавказа и Дагестана. М.-Л., 1935.
2. Қ у м ы қ т и л и – Чечен, Ингушетия ҳәм Арқа Осетия Республикаларында жасайтуғын қумықлардың тили. Қумықлар, тийкарынан, Дағыстан аборигенлери есапланады. Сондай-ақ, олардың қәлиплесиўинде ҳәм түркийлесиўинде усы жерге келген түркий қәўимлердиң белгили роли болған.
Қумық тилиниң биринши грамматикасы Тимофей Никитич Макаров (1822–1879) тәрепинен жазылған: «Татарская грамматика кавказского наречия» (Тифлис, 1848). XX әсирдиң басларынан баслап қумық тилин изертлеўге үлкен дыққат бөлинген. Қумық тилиниң фонетикалық ҳәм грамматикалық қурылысын изертлеў Н.К.Дмитриевтиң (1898–1954) исми менен байланыслы. Оның «Грамматика кумыкского языка» (М.-Л., 1940) атлы мийнети қумық тилиниң биринши илимий грамматикасы болып есапланады.
Тарийхый жақтан қумық тили қыпшақ ҳәм оғуз қәўимлери тиллериниң араласыўы нәтийжесинде пайда болған. Қумық әдебий тили XX әсирдиң басларында қәлиплескен. Қумықлар дәслеп араб жазыўын, соң латын жазыўын пайдаланған, ал 1939-жылдан баслап рус графикасына тийкарланған алфавиттен пайдаланып келмекте.
4. Қ ы р ы м т а т а р л а р ы тили. Қырым Республикасында (Россия), сондай-ақ Өзбекстан территориясында жасайтуғын татарлардың тили. XX әсирге дейин қырым татар әдебий тили, бир жағынан, қыпшақ-оғуз тилине (бул көбинесе Алтын Орда әдебияты дәстүрлерине жақын рәсмий ҳүжжетлер), екинши жағынан селжук-оғуз ҳәм осман тилине (көбинесе XV–XVIII әсирлердеги түрк-османлардың рәсмий ҳүжжетлери) жақын.
Қырым татарларының жазыўы дәслеп араб алфавитиниң тийкарында болған, соңынан олар латын алфавитине көшкен. 1939-жылдан баслап рус алфавитин қабыллаған.
5. У р у м г о в о р л а р ы – Украинаның Донецк областында жасайтуғын урумлардың (<рум «анатолиялы грек») тили. Урумлар Екатерина Екиншиниң пәрманы менен, 1779-жылы Қырымнан Арқа Азов бойына, яғный ҳәзирги Донецк областына көширилген.
XX әсирдиң 40–50-жылларында грузиялы тюркологлар Грузияның таўлы районларында жасайтуғын түркий тиллес греклердиң говорларын изертлеген: Гудиашвили Е. Особенности турецкого говора населения Цалкинского районы. Автореферат кандидатской диссертации. Тбилиси,1949; Джанашиа Н. Особенности речи тюркоязычного населения Верхней Цалки. Автореферат кандидатской диссертации. Тбилиси, 1955; Корелов И.А. Язык триалетских урумов и его специфические особенности. Автореферат кандидатской диссертации. Баку, 1970.
6. Т а т а р т и л и – Татарстан Республикасында, Башқуртстан Республикасының арқа-батыс бөлегинде, Челябинск, Пермь, Екатеринбург, Оренбург, Астрахан областьларында, Қубла Сибирьде, Орта Азия ҳәм Қазақстанда жасайтуғын татарлардың тили.
Улыўма халықлық татар тили булгар ҳәм қыпшақ қәўимлери тилиниң тийкарында пайда болған. Татар тили ески әдебий ҳәм жазба дәстүрине ийе тиллердиң қатарына киреди. Татар халқы дәслеп араб жазыўын, соңынан латын жазыўын пайдаланған, 1939-жылдан баслап рус графикасына тийкарланған алфавитти қабыллаған.
7. Б а ш қ у р т т и л и – Башқуртстан Республикасында, сондай-ақ Челябинск, Пермь, Оренбург, Курган, Екатеринбург, Самара ҳәм Саратов областьларында жасайтуғын башқуртлардың тили.
Башқуртлардың жазба әдебий тили 1930-жылларға дейин татар әдебий тилиниң тәсиринде раўажланды. Башқуртлар 1929-жылға дейин араб алфавитин, 1929-жылдан баслап 1939-жылға дейин латын жазыўын пайдаланған, буннан кейинги дәўирде рус графикасына тийкарланған алфавитти пайдаланбақта.
8. Қ а з а қ т и л и – Қазақстан Республикасында, Өзбекстанда, Оренбург ҳәм Челябинск областьларында жасайтуғын қазақлардың тили.
Қазақ тилиниң жазба формасы XIX әсирдиң екинши ярымынан баслап қәлиплескен. Қазақ халқы дәслеп араб жазыўынан, соңынан 1929-жылы латын жазыўын пайдаланған, 1940-жылдан ҳәзирге дейин рус графикасына тийкарланған алфавитти пайдаланып келмекте.
9. Қ а р а қ а л п а қ т и л и – Қарақалпақстан Республикасында жасайтуғын қарақалпақлардың миллий тили.
Қарақалпақ тили өз алдына бөлек тил сыпатында дәслеп Алтын Орда, соңынан XV–XVI әсирлерде Үлкен Ноғай Ордасы қурамына кирген қыпшақ қәўимлериниң арасында қәлиплескен. Соның менен бирге, оның өз алдына тил болып қәлиплесиўинде оғуз қәўимлери (түркменлер) ҳәм Хорезм өзбеклери тили де тәсирин тийгизген. Сол дәўирлерден бери қарай қарақалпақ тили өзинше раўажлана баслаған.
Қарақалпақ тилиниң миллий жазыўы 1924-жылдан баслап қарақалпақ тилиниң ишки нызамларына қолайластырылған араб алфавити тийкарында пайда болған ҳәм ол 1928-жылға дейин қолланылған. Соңынан араб жазыўы 1923-жылы латын тийкарындағы жазыў менен аўмастырылған. 1940-жылдан баслап латын жазыўының орнына рус графикасына тийкарланған алфавитке өткен.
10. Н о ғ а й т и л и – Карачай-Черкесия, Чечен, Ингушетия Республикаларында жасайтуғын ноғайлардың сөйлеў ҳәм әдебий тили.
Ноғайлардың тили ҳаққында қысқа мағлыўматлар А.Н.Самойловичтиң мийнетлеринде ушырасады: «Среди ставропольских туркменов, ногайцев и крымских татар», «Наречия ногайцев и туркменов Ставропольской губернии» (1912). Ноғай филологиясына үлкен үлес қосқан Н.А.Баскаков болды. Ол өзиниң «Ногайский язык и его диалекты» (М.-Л., 1940) деген китабында биринши рет ноғай тилиниң грамматикалық қурылысын изертледи, бай диалектологиялық материаллар берген.
Ҳәзирги ноғай әдебий тили XX әсирдиң 30-жылларында пайда болған. Ноғайлардың биринши алфавити 1928-жылы латын графикасы тийкарында дүзилген. Соңынан 1939-жылы рус графикасындағы алфавитти қабыллаған.
11. А л т а й т и л и – Алтай үлкесиниң Таўлы Алтай областында жасайтуғын алтайлылардың тили. Алтай халқы этникалық қурамы ҳәм тил өзгешеликлери бойынша үлкен еки топарға – а р қ а ҳәм қ у б л а алтайлылар болып бөлинеди. Арқа атлайлылардың қурамына тубалар, шалканлар (ямаса куу-кижи) ҳәм кумандылар (өзлерин татар-кижи деп атайды) жатады. Қубла алтайлыларға алтайлылардың өзлери ямаса алтай-кижи, теленгитлер ҳәм телеутлер (өзлерин пайатлар деп атайды) киреди.
Алтай тили ҳәм фольклорын биринши изертлеген В.В.Радлов болды. Ол өзиниң Алтайда болған дәўиринде (1859–1871) алтайлылардың тили ҳәм этнографиясы бойынша материаллар жыйнаған, оларды системаластырған ҳәм бастырып шығарған. В.В.Радловтың «Образцы народной литературы тюркских племен» атлы мийнети алтай тилиниң тарийхы ушын үлкен әҳмийетке ийе болып табылады. XIX әсирдиң орталарында түркий тиллердиң грамматикалық қурылысын изертлеў тарийхында «Грамматика алтайского языка» (Казань, 1869) атлы мийнеттиң жарыққа шығыўы үлкен ўақыя болды.
Алтай жазба тилиниң пайда болыўы XIX әсирдиң 40-жылларына туўра келеди. Бирақ алтай руўханийлер миссиясы ўәкиллери тәрепинен исленген рус алфавитине тийкарланған алтай тилиниң жазыўы, тийкарынан, диний мақсетлер ушын пайдаланылған. 1923-жылы рус графикасы тийкарында жаңа алфавит ислеп шығылған ҳәм ол 1928-жылға шекем қолланылған, соң латын жазыўына, ал 1938-жылы қайтадан рус графикасына өткен.
12. Қ ы р ғ ы з т и л и – Кырғызстан Республикасында жасайтуғын қырғызлардың миллий тили.
Қырғыз халқы да басқа бир қатар түркий халықлар сыяқлы араб алфавитин, соңынан латын алфавитин пайдаланған, ал 1940-жылдан баслап рус графикасының тийкарында дүзилген алфавитти қабыллаған.