Қарақалақпақ мәмлекетлик университети Қ. Пахратдинов ТҮркий филологияғА

Қутбтың «Хысраў ҳәм Шийрин» шығармасы. Хорезмли шайыр Кутбтың «Хысраў ҳәм Шийрин» поэтикалық шығармасы азербайжан шайыры Низамийдиң (1141–1203) усы атамадағы парсы тилинде жазылған дәстанның түркий тилине еркин аўдармасы. Қутб өзиниң бул шығармасын Алтын Орда ханларының бири Тәнибек ҳәм оның ҳаялы Ханмаликке арнап жазған. Шығарма 1341-жылы Алтын Орда территориясында жазылған.
Кутбтың «Хысраў ҳәм Шийрин» шығармасының бизге келип жеткен жалғыз көширме нусқасы 1914-жылы Париждеги Миллий китапханадан табылған ҳәм ҳәзирги ўақытта усы жерде сақланады. Бул нусқа 1383-жылы шайыр Берка Фақих тәрепинен Александрияда (Египет) көширип алынған.
Кутбтың шығармасы польшалы тюрколог А.Зайончковский тәрепинен изертленди: Zajaczkowcki A. Najstarsca wersja turecka «Husrav u Sirin» Qutba. Warszawa, Czesc. I. Tekst-1958; Czesc II. Faksimile – 1958; Czesc III. Slownik. Warszawa, 1962.
Э.Н.Наджип тәрепинен бул шығарманың лексикалық материаллары бойынша салыстырма-тарийхый сөзлик дүзилди: Наджип Э.Н. Историко-сравнительный словарь тюркских языков XIV века. На материале «Хосрау и Ширин» Кутба. Книга 1. М., 1979; Книга 2. М., 1992.
Статистикалық тийкарда А.Ибатов қазақша сөзлигин дүзди: Ибатов А. Қутбтың «Хусрау уа Шiрiн» поэмасының сөздiгi. Алматы, 1974.
«Тефсир». Бул шығарма «Орта Азия тефсири» деп те аталады. Шығарма 1914-жылы Қарши қаласында табылған, ҳәзир ол Санкт-Петербургте Шығыстаныў институтында сақланады.
«Тефсир» – Қуранның сөзбе-сөз аўдармасы. Аўдармашының аты-жөни белгисиз.
«Тефсир» А.К.Боровков тәрепинен кең планда изертленди. Оның пикиринше, «Тефсирдиң» түп нусқасы XII-XIII әсирлерде жазылған, ал XV әсирде көширилген: Боровков А.К. Лексика среднеазиатского тафсира XII-XIII вв. М., 1963.
Махмуд бин Алидиң «Нахдж ал-фарадис» шығармасы. Хорезмли Махмуд бин Алидиң (толық исми – Махмуд бин Али бин ас-Сарайий маншаан вал-Булғари вал-Қурдари) «Нахдж ал-фарадис» (Бейишке баратуғын жол) диний-дидактикалық мазмунда жазылған прозалық шығармасы шама менен 1357-1358-жыллары жазылған. Айырым изертлеўшилердиң тастыйықлаўы бойынша, шығарма Волга бойында, яғный Алтын Орданың орайы болған Сарай қаласында жазылған. Махмуд бин Али 1360-жылы қайтыс болған.
«Нахдж ал-фарадис» шығармасы ислам дининиң нызам ҳәм қағыйдалары, мусылманлық парызлары ҳаққында мағлыўмат беретуғын диний-дидактикалық мазмундағы шығарма болып табылады. Бул шығарма төрт баптан турады, ҳәр бир бап 10 бөлимнен қуралған. Биринши бап пайғамбардың ҳәм оның жолдасларының өмирбаянына арналған. Екинши бапта биринши төрт халифтиң, пайғамбардың шаңарақ ағзаларының ҳәм биринши имамлардың өмирбаяны сөз етилген. Үшинши бапта ислам дининиң тийкарғы нызам қағыйдалары айтылған. Төртинши бап ақыл-нәсият характерине ийе.
Бул шығарма ҳаққында биринши рет 1885-жылы татар илимпазы Шахаббидин Маржаний хабарлаған. Бизге шығарманың төрт қолжазба нусқасы белгили. Олар Казань, Санкт-Петербург, Қырым ҳәм Стамбул қалаларында сақланады.


Қадағалаў ушын тапсырмалар

1. 
   Руникалық жазыўдағы естеликлердиң табылыўы, оқылыўы ҳәм изертлениўи ҳаққында мағлыўмат бериң.
   
2. 
   Уйғур жазыўында жазылған XI – XV әсирлердеги естеликлерди көрсетиң.
   

3. 
   «Қутадғу билиг» шығармасы ҳаққында мағлыўмат бериң.