Қарақалақпақ мәмлекетлик университети Қ. Пахратдинов ТҮркий филологияғА

Хорезмийдиң «Мухаббатнама» шығармасы. Хорезмийдиң толық исми, туўылған ҳәм қайтыс болған жылы белгисиз; Хорезмий – оның әдебий лақабы.
Хорезмийдиң «Мухаббатнама» шығармасы Алтын Орда ханы Жәнибектиң ҳүкимдарларынан бири Мухаммед Хожабектиң өтиниши менен 1353-жылы жазылған. Муҳаммед Хожабек 1357–1359-жыллары Алтын Орда ханының Москвадағы елшиси болған. Шайырдың өзиниң айтыўына қарағанда, шығармасын Сырдәрьяның бойында Ақ Ордада дөреткен. «Мухаббатнама» шығармасының тийкарын мухаббат хатлары –ашықтың сүйикли ярына жазған поэзиялық хатлары қурайды. Шығармада 8 өзбекше, 3 тәжикше жазылған хат берилген.
Шығарманың бизге ески уйғур ҳәм араб жазыўларында көширилген еки нусқасы белгили. Еки варианттың да түп нусқасы Лондондағы Британия музейинде сақланады.
Британия музейиндеги уйғурша варианты А.М.Щербак тәрепинен изертленип, баспада жәрияланды: Щербак А.М. Огуз-наме. Мухаббат-наме. М., 1959. Шығарманың уйғурша варианты Шахрухтың Гераттағы Мир Жамаладдин әскербасының тапсырмасы бойынша Бакир Мансур бахши тәрепинен 1432-жылы Язд қаласында көширилген.
Британия музейиндеги арабша нусқасының тексти, транскрипциясы, русша аўдармасы, факсимилеси, грамматикалық очерки ҳәм глоссарийи Э.Н.Наджип тәрепинен изертленди: Наджип Э.Н. Мухаббат-наме. М., 1961. Бул нусқа Э.Фазылов тәрепинен де үйренилди: Фазылов Э. Староузбекский язык. Хорезмийские памятники XIV века. Ташкент, «Фан», 1966. Шығарманың арабша варианты 1508–1509-жыллары көширилген. Көширген адамның аты-жөни белгисиз.
«Қисаси Рабғузий». Бул шығарма монғол беклеринен бири Насриддин Тоқбуғаның өтиниши бойынша 1309-1310-жыллары Насириддин Бурханаддин Рабғузий тәрепинен Хорезмде жазылған. Рабағузий Хорезмниң Рабат оғуз деген жеринде туўылған; XIII әсирдиң ақырлары XIV әсирдиң басларында жасаған.
Рабғузийдиң бул шығармасы Орта Азиядағы түркий халықлардың арасында «Қиссасул-анбия» деген атама менен белгили. Шайыр шығармадағы пайғамбарлар ҳаққындағы әпсаналардың көпшилигин «Қуран» ҳәм басқа диний дереклердеги мифологиялық сюжетлер тийкарында дөреткен.
Шығарманың түп нусқасы сақланбаған, оның бизге тек көширилген бир неше нусқалары ғана жетип келген. Оның ең ески көширмеси XV әсирде жазылған болып, ол ҳәзир Лондондағы Британия музейинде сақланады. Бул қолжазбаның факсимилесин К.Грёнбек баспадан шығарды: Rabghuzi Narationes de Prophetis. Cod. Mus. Brit. Add. 7851, reproduced in facsimile. With an Introduction by K.Grönbech. Copenhagen, 1948. Усы факсимиле тийкарында Өзбекстанда да басылды: Носируддин Бурҳонуддин Рабғузий. Қисаси Рабғузий. 1-китоб. Тошкент, 1990; 2-китоб. Тошкент, 1991.
Шығарманың шама менен XV–XVI әсирлерде көширилген нусқаларынан бири Санкт-Петербургте Шығыстаныў институтында сақланады. Бул көширмениң толық тексти биринши рет Н.И.Ильминский тәрепинен 1859-жылы Казаньда басылып шықты. Соңынан шығарманың айырым үзиндилери П.М.Мелиоранский, Н.Ф.Катанов, С.Е.Малов тәрепинен жәрияланды.