|
Қадағалаў ушын тапсырмалар
Махмуд Қашғарийдиң классификациясының тийкарғы өзгешеликлерин анықлаң.
В.В.Радловтың классификациясына түсиндирип бериң.
А.Н.Самойловичтиң классификациясын мысаллар тийкарында көрсетиң.
Н.А.Баскаковтың классификациясындағы ең әҳмийетли өзгешеликлерди ажыратың.
III БӨЛИМ. ТҮРКИЙ ТИЛЛЕР БОЙЫНША ҚЫСҚАША МАҒЛЫЎМАТЛАР
Жоба:
Булгар топары
Оғуз топары
Қыпшақ топары
Карлук-уйғур топары
Уйғур-оғуз топары
Булгар топары
1. Б у л г а р т и л и – VII әсирдиң ақыры – VIII әсирдиң басларында Волга ҳәм Кама бойларында пайда болған Булгар мәмлекетиниң тийкарғы халқы болған булгарлардың тили.
Булгар мәмлекети Шығыс Европаның экономикалық ҳәм сиясий турмысында белгили роль ойнаған. Бул мәмлекет 1236-жылы қулағаннан кейин, ол Алтын Орданың қурамына кирген.
Булгар тилиниң фонетика - грамматикалық қурылысы ҳаққында ески мағлыўматлар эпитафиялық естеликлерде, венгр хроникаларында сақланған. Ҳәзирги ўақытта археологлар тәрепинен булгарлардың 250 ден артық эпитафиялық естеликлери табылған.
2. Х а з а р т и л и – түркий ҳәм басқа көплеген қәўимлерди өзине бириктирген Хазар қағанатының тийкарғы тили. Хазар қағанаты VII әсирдиң орталарында Батыс түркий қағанатының қулаўы нәтийжесинде пайда болған. Усы ўақыттан баслап Хазар қағанаты Шығыс Европаның үлкен территориясында үстемлик еткен ҳәм көплеген халықлар ҳәр қыйлы ўақытларда ҳәр қыйлы түрде оған бағынышлы болып келген. X әсирдиң орталарында Хазар қағанатының бул роли кем-кемнен Рус мәмлекетине өте баслаған.
Хазар қағанаты Шығыс Европаның барлық қубла тәрепин дерлик ийелеген үлкен мәмлекет болған; оның пайтахты VIII әсирдиң басларына дейин Дағыстанда Семендер/Самандар қаласы, соңынан Волга жағасында Итиль қаласы болған.
Хазар тили бойынша мағлыўматларды византия, араб ҳәм еврей хроникаларында тез-тез тилге алынып турған урыў ҳәм қәўим атамаларында, сондай-ақ адам атларында, топонимлерде, титул ҳәм атақларда көриўге болады.
Хазарлар көпшилик изертлеўшилердиң шамалаўы бойынша, еки жазыў системасынан пайдаланған; руникалық ҳәм грек алфавитлери. Бизге дейин хазар тилинде бир де жазба естелик келип жетпеген.
3. Ч у в а ш т и л и – Россияның Чувашия, Татарстан ҳәм Башқуртстан республикаларында, Ульяновск, Самара ҳәм Саратов областьларында жасайтуғын чувашлардың миллий тили.
Чуваш тили – грамматикасы ҳәм лексикасы ҳәр тәреплеме изертленген ҳәм ертеден-ақ илимпазлардың дыққатын өзине аўдарған түркий тиллердиң бири. Чуваш тилиниң биринши грамматикасы Санкт-Петербургте 1769-жылы басылған: «Сочинения, принадлежащие к грамматике чувашского языка». Бул китап Казань руханийлер академиясы тыңлаўшылары тәрепинен жазылған.
Чуваш тили биринши рет пән сыпатында XVIII әсирдиң 80-жылларында Нижегород руўханийлер семинариясында оқытыла баслаған.
Виктор Петрович Вишневскийдиң (1804–1885) «Начертание правил чувашского языка и словарь, составленные для духовных училищ Казанской епархии» (Казань, 1836) мийнети жарыққа шыққаннан кейин, чуваш тили менен сол ўақыттағы көплеген рус ориенталистлери қызыққан ҳәм шуғылланып баслаған.
Николай Иванович Золотницкийдиң (1829–1880) «Корневой чувашско-русский словарь, сравненный с языками и наречиями разных народов тюркского, финского и других племен» (Казань, 1875) мийнети XIX әсир лексикографиясы ҳәм этнографиясы бойынша үлкен шығарма есапланады.
Чуваш тил билиминиң тийкарын салған Николай Иванович Ашмаринниң (1870–1933) «Материалы для исследования чувашского языка» (часть I. Учение о звуках (Фонетика); часть II. Учение о формах (Морфология). Казань 1898), «Опыт исследования чувашского синтаксиса» (часть I. Казань, 1903; часть II. Симбирск, 1923) атлы мийнетлери ҳәм 17 томлық «Словарь чувашского языка» (Казань, 1928-1950) деген үлкен мийнети тюркологияның алтын ғәзийнесине кирди. Ол түркий тил билими тарийхында биринши рет мимемалардың (еликлеўшилердиң) классификациясын ислеп шықты.
Белгили чуваш педагогы Иван Яковлевич Яковлев (1848–1930) жылы рус графикасы тийкарында 1873-жылы жаңа чуваш алфавитин дүзди. Ҳәзирги ўақытта чувашлар усы алфавиттен пайдаланбақта.
Do'stlaringiz bilan baham: |
