Аплв1тот1 Jill. V b tk kaffTAlv grant bulalari

Lekin bu xato uchun uni ayblash hech kimning xayoliga ham kelmadi.
Kechki ovqat xafalik bilan yeyildi. Albatta, bu ja-sur va bahodir odamlarning birontasi ham bekorga shuncha kuch sarf qilgani va xavf-xatarga duchor bo‘lganiga afsuslanmas, lekin butun umidlar birdan puchga chiqqani hammasiga ham alam qilardi. Haqiqatan ham, Tandil tog'lari bilan okean orasida kapitan Grant to‘g ‘risida yangi xabar topish mumkin-midi? Albatta, yo‘q. Atlantik okeani sohilida biror yevropalik kishi hindular qo'liga tushib qolgan bo'lsa, turgan gapki, bu serjant Manuelning qulog'iga yet-may qolmasdi. Bunday voqea Tandil bilan ham, Rio-Negro daryosining etagiga joylashgan Karmen bilan ham doim savdo qiladigan hindularning nazaridan qochmagan bo‘lardi. Argentina tekisliklarida savdo-sotiq qiladigan kishilar undagi hamma ishdan xabar-dor bo‘ladilar, hamma yangiliklarni aytib turadilar. Shunday qilib, sayohatchilarning tezlik bilan shartga ko‘ra ularni Medaño burunida kutib turishi kerak bo‘lgan «Dunkan»ga qaytishdan boshqa ishlari qolma­ di.

182

Shunga qaramay Paganel ularning bu muvaffaqi-yatsiz safarga chiqishiga sabab bo‘lgan hujjatlarni Glenarvandan so‘rab oldi. Geograf hujjatlarni xunob bo‘lib, yana qayta-qayta o‘qiy boshladi. U hujjatlar-dan yangi bir ma’no topishga urinardi.
— Axir hujjatning ma’nosi juda aniq-ku! — derdi qayta-qayta Glenarvan.— Unda «Britaniya»ning halokatga uchragani ham, kapitan Grantning qayerda asirlikda ekani ham aniq aytilgan.
— Men esa bunday emas deyman! — dedi Paganel mushti bilan stolga bir urib. — Aslo bunday emas! Hamon Garri Grant pampaslarda yo‘q ekan, demak, u Amerikada emas. Lekin uning qayerda ekanini mana bu hujjat aytib berishi kerak. U buni aytib beradi ham, do‘stlarim, bo‘lmasa men Jak Paganel emasman!
Y i g i r m a i k k i n ch i h o b
TOShQIN
Mustaqillik qal’asi Atlantik okean sohilidan bir yuz ellik mil masofada joylashgan. Glenarvanning hisobicha, yo‘lda biror kutilmagan hodisa yuz berib qolmasa — bunday bo‘lishiga hech qanday sabab ko'rinmasdi, — ular to‘rt kunda «Dunkan»da bo'ladi-lar. Lekin u o‘z qidirish ishlarida batamom muvaf-faqiyatsizlikka uchrab, kemaga kapitan Grantsiz qaytish fikri bilan aslo kelisha olmasdi. Shuning uchun u ertasiga yo'lga chiqishni paysalga solaverdi. Oziq-ovqat g‘amlab olish, otlarni egarlash, qayerlarda to‘xtash mumkinligini surishtirish kabi ishlarga may-orning o‘zi bosh bo‘ldi. Uning ko‘rsatgan g'ayrati tu-fayli kichkina otryad ertalab soat sakkizda Serra-Tandilning qalin o‘t bosgan yonbag‘ridan tushib borar edi.
Glenarvan indamay Robert bilan yonma-yon ot choptirib borardi. Dadil va jasur Glenarvan bu mu-vaffaqiyatsizlikdan so‘ng xotirjam qololmas, yuragi gupullab urar, boshi o‘t bo‘lib yonardi. Muvaf-faqiyatsizlikdan bo‘g‘ilgan Paganel hujjatdagi so‘z-larni birin-ketin xayolidan o‘tkazar, ulardan yangi ma’no axtarar edi. Talkav jilovni Taukaning bo‘y-niga tashlab qo‘yib, indamay borardi. Hech vaqt umidsizlikka tushmaydigan mayorgina ruhiy tush-kunlik nima ekanini bilmaydigan kishiday bardam

183

borardi. Tom Ostin bilan ikki matros Glenarvan-ning holiga chin yurakdan achinardilar. Yo‘lni alla-narsadan hurkigan bir quyon kesib o‘tdi. Irimsirimga qattiq ishonadigan shotlandiyaliklar bir-birlariga qarab olishdi.
— Bu xosiyatsiz belgi, — dedi Vilson.
— Ha, Shotlandiyada shunday,— dedi Myulredi.
— Shotlandiyada xosiyatsiz bo'lgan narsa bu yer-da ham xosiyatsiz, — dedi Vilson nasihatomiz.
Choshgohga yaqin sayohatchilarimiz Tandil tiz-malarini orqada qoldirib to'lqinsimon cho‘zilib okean sohiligacha tushib boradigan bepoyon te-kislikdan chiqdilar. Har qadamda oqar suvlar uchrab turdi. Ular zilol suvlari bilan bu serunum yerlarni sug‘orib, qalin o'tloqlar orasida ko'zdan g'oyib bo‘lardilar. Yer, bo‘rondan keyin tinchlanib kelayotgan okeandek, tobora tekislashaverdi. Tog‘ etaklaridagi oxirgi tepalar orqada qolib ketdi, otlar endi kattakon yashil gilamga o‘xshagan bir xil man-zarali tekis dashtdan borardi.
Havo shu vaqtgacha doim ochiq edi, lekin bugun aynib qoldi. Keyingi kunlardagi jazirama issiqda pay-do bo‘lgan bug'lar quyuq bulut hosil qilib, qattiq yomg‘ir yog‘ish xavfini tug'dirdi. Buning ustiga Atlantik okeanining yaqinligi va doim g‘arbdan shamol esib turishidan bu yerlarning iqlimi ayniqsa nam. Yerning serunumligi, o‘tloqlarning qalin barra o‘t bilan qoplanganligi, o'tlarning ko‘m-ko‘kligi buni yaqqol ko‘rsatib turardi. Lekin bugun qop-qora bulut-lar jala quymadi, qirq milcha yo‘l bosib charchagan otlar kechqurun suv to‘la katta-katta tabiiy chuqur-liklar yoqasiga yetib bordilar. Shu yerda tunash uchun to‘xtashdi. Kirib yashirinadigan bironta ham boshpana yo‘q. Poncho sayohatchilarga ham bosh-pana, ham o‘rin-ko‘rpa o‘rnida o‘tdi. Hammalari mi-nut sayin jala ostida qolishi mumkin bo'lgan ochiq yerda yotib uxlashdi. Sayohatchilarning baxtiga, hech narsa yog‘madi. Ertasiga, tep-tekis dala okean tomon-ga pasayaborgani sari yer osti suvlarining juda yuza ekani yana ham aniqroq ko‘rinabordi — suv imkon topgan barcha joydan yerning bag'rini teshib tashqariga chiqib yotgandek edi. Ko‘p o‘tmay sharqqa qarab borayotgan sayohatchilar yo'lini ko‘llar to‘sib chiqaboshladi, ularning ba’zilari suvga to‘la, ba’zilari

184

esa endi to‘layotgandi. Yo‘lda ichini o‘t bosmagan, yuzi aniq ko'rinib turgan ko‘llar uchraganda otlar ular yonidan o‘tib bordi, lekin baland o‘t bosib ketgan yoriqlar — pentanlar uchray boshlagach, ahvol ancha og‘irlaslidi. Bu yoriqlarni darrov payqab olib, xatar-dan o‘z vaqtida saqlanib qolish juda mushkul edi.
Bu pentanlar, aftidan, juda ko‘p jonli mavjudotlar uchun balo bo'lgan edi. Chunki otryaddan yarim milcha ilgarilashib ketgan Robert, birdan ot choptirib kelib qoldi.
— Janob Paganel! Janob Paganel! — deb qichqi-rardi u, — Anavi yerda mollarning shoxi o‘rmonday bo‘lib o‘sib yotibdi!
— Nima? — dedi hayron bo'lib Paganel. — Mollarning shoxi o‘rmonday bo'lib o‘sib yotibdi deysanmi?
— Ha, ha! Rostakam katta o'rmonday bo'lmasa ham, endi o‘sib kelayotgan o'rmonday!
— Mollarning shoxi-ya? Dovdirayapsanmi dey-man, o‘g‘lim! — dedi Paganel yelkasini qisib.
— Yo‘q, dovdirayotganim yo‘q, — dedi Robert, — mana o'zingiz ham ko‘rasiz. Juda qiziq yerlar ekan-a! Bu yerda mollarning shoxini ekisharkan, shox ham xuddi bug'doydek o‘sarkan. Urug‘ini qayerdan topsa bo‘larkin-a!
— Axir u jiddiy gapiryapti! — dedi mayor.
— Ha, janob mayor, hozir o‘zingiz ham ko‘rasiz. Robert yanglishmagandi: ko‘p o‘tmay otryad
nuqul shox ekib tashlangan katta dala yoniga yetib keldi. Shoxlar qator tizilib ketgan bo'lib, oxiri ko‘rin-masdi. Bu dala haqiqatan ham past, qalin o'sgan daraxt ko‘chatlari ekilgan, endi yetilib kelayotgan g‘alati o‘rmonga o‘xshardi.
— Endi nima deysiz? — dedi Robert.
— Anavini qarang-a! — dedi Paganel, so‘ng Talkavga o‘girilib, buning nima ekanini so‘radi.
— Shoxlari yer yuziga chiqib turibdi, lekin tagida ho‘kizlar bor, — dedi Talkav.
— Nima! — deb yubordi Paganel. — Shu yoriqda butun bir poda botib ketganmi?
— Ha, — dedi patagoniyalik.
Haqiqatan ham tuproq bo‘shlik qilib, bu yerda ana shunday katta podani yer yutib ketgan ekan. Yaqindaginada kattakon yoriqqa tushib ketib, yuzlab

185

bosh qoramol halok bo‘libdi. Argentina tekisliklarida bunday hodisalar bo‘lib turadi, Talkav buni eshitgan bo'lishi kerak. Bu saboqni nazarga olib qo‘yish zarur, albatta.
Otryad qadimgi dunyoning eng ochko'z xudolari talabini ham qondira oladigan bu bahaybat geka-tombani1 chetlab o‘tdi, bir soatdan so‘ng shox dalasi ikki milcha orqada qolib ketdi.
Aftidan, Talkavni allaqanday g'alati belgilar tashvishga solardi. U tez-tez otini to'xtatib, uzangiga oyog'ini tiragan holda tik turib qaray boshladi. U novcha bo‘lganidan uzoq-uzoqlarni ko‘ra olardi, lekin xavotir oladigan hech narsa ko‘rinmasdi, shekilli, u yana ot choptirib ketardi. Bir milcha yo‘l yurgach, yana to‘xtardi-da, hamrohlaridan goh bir necha mil shimolga, goh janubga uzoqlashib ketar, so‘ng yana qaytib kelib o'zining biror narsadan xavotir olayot-ganini ham, nimadan umid qilayotganini ham bildirmay indamasdan otryad oldiga tushardi. Paganel Talkavning nima uchun bunday qilayotgani-ga hayron qoldi, Glenarvan esa xavotirga tushdi. U Paganeldan nima gap ekanini Talkavdan so'rashni il-timos qildi.
Paganel darhol Talkavga savol bilan murojaat qil­ di. Hindu nima uchun yerning bunchalik zax ekaniga tushunolmayapman, deb javob berdi. U yo‘l boshlovchilik qilaboshlagandan beri bunchalik nam yerni hech ko'rmagan ekan. Argentina tekisliklaridan hatto yog‘ingarchilik eng avjiga chiqqan paytlarda ham bemalol o'tish mumkin bo'lardi.
— Borgan sari ortib borayotgan namlikning sababi nima bo‘lishi mumkin? — deb so'radi Paganel.
— Bilmadim,— dedi hindu,— bilganimda ham...
— Tog‘ jilg‘alari kuchli sei kelgan kezlarda tosh-maydimi?
— Toshadigan vaqtlari ham bo'ladi.
— Bo'lmasa, hozir ham shunday bo‘layotgandir-
da?
— Ehtimol.
Paganel bu mujmal javob bilan qanoatlanishga
1Gekatomba — Qadimgi Gretsiyada xudolarga yuz bosh ho‘kiz qur-bon qilish. Ko'chm a m a’noda — jonli mavjudotlarning ko'plab halok bo'lishi.

186

majbur bo‘ldi va suhbatning natijasini Glenarvanga aytdi.
— Talkav nima qilishni maslahat ko‘ryapti? — deb so‘radi Glenarvan.
— Nima qilish kerak? — deb so‘radi Paganel patagoniyalikdan.
— Tezroq yurish kerak, — dedi hindu.
Bu maslahatni berish oson edi-yu, ammo amalga oshirish qiyinroq bo‘ldi. Oyoqlari botib qolayotgan loy yerdan yurish otlarni tez charchatib qo‘ydi. Yo‘l esa tobora pastlashib boraverdi. Tekislikning bu qismi atrofda oqib o‘tadigan daryolar toshsa, suv ostida qo-ladigan kattakon pastqamlik edi. Shuning uchun bu pastqam joydan imkoni boricha tez chiqib olish kerak, suv toshgudek bo‘lsa, bu yerlar bir zumda ko‘lga ay-lanishi turgan gap.
Otlarni tezroq haydashdi. Otlar pilch-pilch kechib borayotgan suvning o‘zi yetmay turgandek, kunduz soat ikkilarda havoning fe’li aynab, tropik jala quyib berdi. Jaladan yashirinishning iloji yo‘q edi. Sayohatchilar bunga filosoflar sifatida qarab, mato-nat bilan bardosh berishdan boshqa chora topolmadi-lar. Otliqlarning shlyapasidan poncholariga tarnov-dan to'lib tushayotgandek suv oqar, egar popuklari-dan jildirab quyilardi. Ot tuyoqlari ham to'xtovsiz suv sachratib turdi, natijada chavandozlar ham yer­ dan, ham osmondan ikki tomonlama yomg'ir ostida qolgandek borardilar.
Shalabbo bo‘lib ketgan, charchab holdan toygan sayohatchilarimiz sovuqdan dir-dir titrab, kechga yaqin tashlandiq bir ranchoga yetib bordilar. Nihoyatda kamsuqum kishilargina bunday xarobani boshpana deb hisoblashi mumkin. Nihoyatda ayanchli ahvolga tushgan sayohatchilargina uning ichiga kirib yashirinishlari mumkin. Am m o Glenarvan bilan uning hamrohlari joy tanlaydigan holda emasdilar, shuning uchun juda qashshoq hindu ham kirib yotish-ga or qiladigan bu xarobaga joylashdilar. Zo‘r mashaqqat bilan quruq o'tdan gulxan yoqdilar, o‘t is-siq berishdan ko‘ra ko‘proq tutardi. Tashqarida yomg‘ir hamon chelaklab quygandek yog‘ar, chirib qolgan poxol tomdan esa chakka o‘tardi. Chakka tu-fayli gulxan necha martalab o‘chay-o‘chay deb qoldi, necha martalab uni saqlab qolishdi.

187

Mazasiz va qorinni to‘yg‘izmaydigan ovqatni is-tar-istamas yeyishdi. Hech kimning ishtahasi yo‘q. H o ‘l bo‘lib qolgan ovqatdan faqat mayor to‘yib yedi. Mak-Nabbsning xotirjamligini hech narsa buzolmas-di. Asl fransuz bo‘lgan Paganel hazil qilishga urinib ko‘rdi, lekin hech kirn kulmadi.
— Hazillarim ham ivib qolganga o'xshaydi, — deb qo‘ydi u.
Bunday sharoitda eng ma’qul ish — yötib uxlash. Shuning uchun hammalari ham charchoqni unutib yotib uxlashga intildilar. Kechasi bilan bo‘ron tinma-di, haroba rancho shamolda qirsillar, shamolning har bir qattiq xurujida tebranib, qulab tushay-qulab tushay derdi. Ochiq havoda, yomg'ir va bo‘ronda qol­ gan bechora otlar ayanchli pishqirar, ammo xarobada, chakka ostida yotgan xo‘jayinlari ham otlardan yaxshi ahvolda emas edilar. Ammo sekin-asta ham­ mam uyqu bosa boshladi. Eng oldin Glenarvanning yelkasiga bosh qo'yib, Robert uxlab qoldi, undan keyin birin-ketin hamma uxlab ketdi.
Tun tinch o‘tdi. Sayohatchilarni uyqudan Tauka uyg‘otdi. Har vaqtdagidek bardam bo‘lgan Tauka kishnar va tuyog'i bilan rancho devorini qattiq-qattiq tepardi. Talkav yo‘lga tushishga signal bermagan paytlarda, buni uning oti qila olardi. Otryaddagilar Taukadan ko‘p qarzdor edilar, shuning uchun unga quloq solmaslikning iloji yo‘q. Bir ozdan so‘ng otryad yo‘lga tushdi.
Jala to‘xtagan, yomg'ir faqat shivalab yog‘ib turibdi, lekin endi yer havodan tushgan suvni shim-may q o ‘ y g a .n . Butun ko‘llar, ko‘lmaklar, botqoqlikda-gi suvlar bir-biriga qo‘shilib, chuqurligini bilib bo‘lmaydigan katta suv ombori hosil qilgan. Paganel kartaga qarab, shu atrofdagi barcha katta-kichik suv­ lar borib quyiladigan Rio-Grande va Rio-Vivarota daryolari toshib, bir necha mil kenglikdagi bitta kat­ ta daryo hosil qilgan bo'lsa kerak deb o‘ylagani bejiz emas edi.
Nihoyatda tezlik bilan yurish kerak. Gap ham-malarining hayot-mamoti to‘g‘risida borardi. Toshqin kuchaysa, qayerda jon asraydilar? Lekin atrofda, ko‘z ilg'aydigan joyda bironta ham balandroq joy ko‘rin-masdi, bunday pastlik yerni esa bir pasda suv bosib ketishi mumkin.

188

Otlarni qattiq choptirib ketdilar. Oldinda Tauka qushdek uchib borardi. Hozir u yerda yuradigan ot-dan ko‘ra, dengiz otiga ko‘proq o'xshardi, chunki u suv ichida ham yerda yurgandek chaqqonlik bilan ju-da tez ilgarilab borardi.
Ertalab soat o‘nlarga borib Tauka birdan qattiq be-zovtalanib qoldi. U tez-tez tumshug'ini burib, janub tomondagi poyonsiz yalanglikka qarab qo'yar, ovozi-ning boricha kishnab, burun teshiklarini kerib nafas olar, o‘qtin-o‘qtin osmonga sapchir edi. Otning bu sapchishlari mohir chavandoz Talkavni yiqitolmas, ammo u Taukani zo‘rg‘a yo‘lga solib borardi. U so'liqni tortib qo‘ydi, otning og'zidan sochilayotgan ko'pik qo'nga bo‘yaldi, lekin jonivor tinchlanmasdi. Talkav hozir otni o‘z ixtiyoriga qo‘yilsa, u shimol tomonga o‘qdek uchib ketishini bilardi.
— Taukaga nima bo‘ldi? — deb so'radi Paganel. — Suvdan biror zuluk yopishib oldimikin-a?
— Yo‘q, — dedi hindú.
— Demak, bir narsadan cho‘chibdi-da?
— Ha, u xavfni sezdi.
— Qanday xavf?
— Bilmadim.
Tauka sezgan xavfni hali ko‘rib bo'lmasa ham, shovqini uzoqdan quloqqa kelib urilaboshladi. Uzoq-dan, ufqning naryog‘idan sohilga kelib urilgan dengiz to‘lqinining shovullashiday bo‘g‘iq tovush eshitilardi. Shiddat bilan esayotgan nam shamol suv ko‘kishlarini uchirib kelardi. Sayohat-chilarimizga noma’lum bo‘lgan allaqanday tabiiy ofatdan hurkigan qushlar jon halpida o‘qday uchib o‘tdilar. Tizzasidan suv kechib borayotgan otlar suv ostidagi oqimni seza boshladilar. Ko‘p o'tmay otryaddan yarim milcha janubda katta bir poda ko‘rindi, qo‘rqib ketgan jonivorlar jon holatda mag'rab, kishnab, bo'kirib, shovqin-suron ko‘tarib ke-lardilar. Ular bir-birini turtib, ag‘natib, yana o'rnidan turib, juda tez chopib borardilar. 0 ‘zlari sachratgan suv ostidan esi og‘ib qolgan bu jonivorlarni ko‘rib bo'lmasdi. Eng katta kitlardan yuztasi ham okeanni bunchalik to‘lqinlata olmasa kerak.
— Anda, anda!1 — deb qichqirdi Talkav, guldurla-gan tovush bilan.
1Tezroq, tezroq!

189

— Nima gap o‘zi? — deb so‘radi Paganel.
— Toshqin! Toshqin! — deb javob berdi Talkav va otiga shpor urib, shimol tomonga o'qdek uchib ketdi.
— Toshqin! — deb qichqirdi Paganel.
So‘ng hammalari Taukaning ketidan ot qo‘ydilar. Paysalga solib bo‘lmasdi: besh milcha janubda shu tomonga bostirib kelayotgan bahaybat suv to‘lqini ko'rindi, u tekis dalani haqiqiy okeanga aylantirib ke-lardi. Baland o‘sgan o‘tlar o‘rib tashlagandek bir lahzada g‘oyib bo‘lib qoldi. Ildizi bilan sug‘urilib chiqqan mimoza o'tlari suv yuzida orolchalar hosil qilganday oqib borardi. Suv juda tez ko‘tarila boshla-di: pampaslarning eng katta daryolari oralig'idagi to‘siqlar buzilgan bo‘lsa kerak, shimoldagi Rio-Kolorado bilan janubdagi Rio-Negro qo‘shilib ketgan
bo'lsa ham ajab emas.
Talkav ko'rsatgan suv to'lqini uchqur otdek tez bostirib kelaverdi. Sayohatchilarimiz undan bo‘ron quvgan bulutdek qochib borardilar. Ular jovdirab, atrofdan jon asrash mumkin bo'lgan biror joy ax-tarar, lekin ko‘z ilg'aguday masofada hamma yoqni suv bosib yotardi. Qo'rqib quti o‘chgan otlar jon ho-latda o'qdek uchib borar, otliqlar egarda zo‘rg‘a o'tirardilar. Glenarvan tez-tez orqasiga qarab qo‘yar-di.
«Suv bizga yetib oladi», deb o‘ylardi u.
— Anda, anda! — deb qichqirardi Talkav.
Keyin otliqlar otlarini yana ham tezroq haydashga urindilar. Shpor zarbidan biqini shilinib ketgan ot-larning ikki yoni qip-qizil qonga bo‘yaldi. Ular o'tgan joyda suv qip-qizil qon bo'lib qola boshladi. Otlar o'ydim-chuqur yerlarda qoqilib-qoqilib ketardi. Oyoqlariga suv ostida qolib ketgan o'tlar o‘ralishib, yiqilar edilar. Chavandozlar ularni turishga majbur qilardilar. Ular yana yiqilar, yana turishga majbur bo'lardilar. Suvning sathi esa borgan sari ko'tarilabo-rardi. Suv yuzi to'lqinlana boshladi, bu esa kattakon to'lqin yaqinlashib qolganidan darak berardi, — uning ko'piklari qochqinlardan ikki milcha orqada qu-turib kelmoqda.
Tabiiy ofatlar ichida eng xatarlisi bilan bo‘lgan bu kurash yana chorak soat davom etdi. Qochqinlar qan-cha yo‘l bosib o‘tganlarini bilmas edilar, otlarning tez chopib borishiga qarab hukm qilganda ular ozmuncha

190

yo‘l bosmadilar. Endi esa ko‘kragidan suv kechib bo-rayotgan otlar, juda qiyinlik bilan oyoq ko‘tarib bosardilar. Glenarvan, Paganel, Ostin — hamma ham endi halok bo'ldik deb o'ylar edi. Otlarning oyog'i zo‘rg‘a yerga tegib borardi, suvning chuqurligi olti futga yetsa sayohatchilarning halok bo‘lishi muqar-rar.
Orqasidan bahaybat suv to‘lqini quvib kelayotgan bu sakkiz kishining qanday dahshat ichida qolganini tasvirlab berish qiyin. Ular tabiiy ofat bilan kurashish uchun ojizlik qilib qolayotganlarini seza boshladilar. Endi ularning taqdiri o‘z qo'lida bo'lmay qoldi.
Yana besh minutdan so‘ng otlar suza boshladilar. Oqim ularni juda katta tezlik bilan surib ketdi, uning tezligi soatiga yigirma mildan ham oshib ketar, bu esa ular shu paytgacha yo‘l yurgan eng baland sur’atdan ham tez edi.
Xalos bo'lishga hech qanday umid qolmagandek edi, lekin shu payt birdan mayorning ovozi yangradi:
— Daraxt!
— Daraxt? — deb so‘radi Glenarvan.
— Hov ana, ana! — dedi Talkav va ulardan sakkiz yuz sajencha joyda tanho qo‘qqayib turgan kattakon yong'oq daraxtini ko'rsatdi.
Talkavning hamrohlarini shoshirishiga hojat yo‘q edi. Hech kutilmaganda oldilaridan chiqib qolgan o‘sha daraxtga har qanday qilib bo‘Isa ham yetib olish zarurligini hamma tushunardi. Aftidan, daraxtgacha suzib borishga otlarning kuchi yetmas, lekin odamlar unda jon saqlashlari mumkin edi, chunki oqim ularni to‘ppa-to‘g‘ri o'sha tomonga surib borardi. Xuddi shu payt Ostinning oti bir kishnadi-yu, cho‘kib ketdi. Ostinning o‘zi oyog‘ini uzangidan chiqarib oldi-da, baquwat qo‘llarini ishga solib, suzib ketdi.
— Mening egarimdan ushla! — deb qichqirdi unga Glenarvan.
— Rahmat, ser, — dedi Tom Ostin. — Qo‘llarim juda baquwat!
— Sening oting qalay, Robert? — deb so‘radi Glenarvan, yosh Grantga o'girilib.
— Suzyapti, ser, baliqdek suzib ketyapti.
— Diqqat! — deb qichqirdi mayor, ovozini baland qo‘yib.

191

21. 
    shunday deb qichqirishi bilanoq, sayohatchilar ustiga zo‘r to‘lqin bostirib keldi; balandligi qirq fut keladigan bu nihoyatda katta to‘lqinning guvillashi quloqlarini kar qilayozdi. Odamlar ham, otlar ham — hamma girdob ostida qolib ketdi. Bir necha million tonna og'irlikdagi suv massasi sayohatchilarni o‘z qa’riga tortib ketdi.
    

To'lqin o'tib ketgach, sayohatchilar suv yuziga qalqib chiqib, shosha-pisha bir-birlarini sanadilar. Hammalari omon, lekin Taukadan boshqa barcha otlar g‘arq bo‘lgan edi.

— Dadilroq bo'ling! Dadilroq! — deb Paganelga dalda berdi Glenarvan, bir qo‘li bilan suzib, ikkinchi qo'li bilan olimga yordam berar ekan.
— Hechqisi yo‘q... zarari yo‘q!.. — deb javob ber­ di geografiya olimi. — Men hatto achinayotganim ham yo‘q...
Lekin uning nimaga achinmayotgani shu-shu no­ ma’lumligicha qolaverdi, chunki bechora Paganel gapining davomini aytib tugatolmay, so'nggi so'zlari bilan juda ko‘p miqdor loyqa suv yutib yuborishga majbur bo‘ldi. Mayor xotirjamlik bilan quloch otib suzib borar, uning hozirgi suzishini har qanday tre-ner ham ma’qullagan bo‘lardi. Matroslar baliqdek suzib borardilar. Robert esa Taukaning yoliga yopishib olgan edi, ot uni suv yuzida olib borardi. Tauka keng, baquwat ko'kraklari bilan suvni yorib, daraxt tomonga suzar, oqim ham ularni xuddi o‘sha tomonga surib borardi.
Daraxtga yetishlariga nihoyati yigirma sajencha qoldi; yana bir necha minutdan keyin butun otryad unga yetib oldi. Bu ularning baxti bo‘ldi; agar daraxt uchrab qolmaganda tiril qolishga hech qanday umid qolmagan bo‘lar, to‘lqinlar orasida halok bo‘lib ketishar edi.
Suv daraxtning pastki katta shoxlariga yetgan edi, shuning uchun unga chiqib olish qiyin bo'lmadi. Talkav otini qo‘yib yuborib, Robertni ko‘targanicha eng oldin daraxtga chiqib oldi, so‘ngra baquwat qo‘llarini uzatib, holdan toyaboshlagan sayohatchi­ larni birin-ketin suvdan tortib oldi.
Taukani esa oqim jadal surib ketaboshladi. U boshini egasi tomonga burib, uzun yollarini silkitar, yordamga chaqirayotgandek kishnar edi.

192

— Uni o‘z holiga tashlamoqchimisan? — deb so‘ra-di Paganel Talkavdan.
Buni eshitgan hindú:
— Menmi? — deb qichqirdi-da, to'lqinlanib oqa-yotgan suvga o‘zini otdi, u daraxtdan o‘n sajencha narida suv yuziga qalqib chiqdi. Bir necha minutdan so‘ng u Taukaning bo‘ynidan quchoqlab oldi va ikkalasi oqimda turnan bilan qoplangan shimol tomon-ga qarab suzib ketdilar.