Anguage and literature

G‘anisher JO‘RA
Y
EV,
O‘zbekiston davlat jahon tillari 
universiteti o‘qituvchisi
TARJIMASHUNOSLIKNING MAXSUS USULLARI XUSUSIDA 
eng avvalo, lisoniy jarayon va lisoniy vositalar orqali 
verballashadi, shu sababdan unda tilshunoslik fanining 
ko‘plab maxsus usullari qo‘llaniladi.
Adabiyotshunoslik fanining maxsus tahlil usul 
- 
lari Nikolay Belchikovning “Пути и навыки лите-
ратуроведческого труда” kitobida atroflicha yoritil
-
gan. Biroq tarjimashunoslik fanining maxsus usullari 
haqida, afsuski, birorta maxsus adabiyot borligi bizga 
ma’lum emas. Rus tarjimashunosi prof. V.N.Komisarov 
o‘zining “Слова о переводе” kitobida tarjimashunoslik 
metodlari xususida qisqacha to‘xtalib, faqat qiyoslash 
usuli haqida ayrim fikrlarni yoritib o‘tgan. Bu holat oxirgi 
30–40 yil ichida tarjimashunoslik yo‘nalishida bajarilgan 
ilmiy tadqiqotlar natijalariga salbiy ta’sir ko‘rsatmay qol-
madi. Aksariyat dissertatsiyalarda har kim o‘zi bilgani-
cha tahlil qilavergan. Bu holatni intuitsiyaga tayanilgan, 
deb oqlash mumkin. Ammo ko‘p dissertatsiyalar o‘qil-
ganda tadqiqotchilarning ilmiy tahlil metodlari haqida 
aniq tasavvurga ega emasliklari ko‘rinib qoladi. Ayrim 
dissertatsiyalarda o‘rganilgan misollar bor-yo‘g‘i 30–40 
tadan oshmasa-da, katta xulosalar chiqarilganiga, tar-
jimada asosiy usul sifatida, asosan, qiyoslash usuli-
dan foydalanildi, degan jumlaning ishlatilganiga guvoh 
bo‘lish mumkin. Ammo tadqiqotchidan o‘sha qiyoslash 
usulining mexanizmi, qo‘llanish xususiyatlari va qiyos-
lash mezonlarini so‘rasangiz, aniq javob ololmaysiz. 
Natijada o‘sha dissertatsiyalar muallifi o‘z intuitsiyasi
-
ga asoslanib dissertatsiya yozgan, degan xulosaga 
kelinadi. Ammo bor-yo‘g‘i 3-4 ta maqola yozgan olim-
da, qanday intuitiv tajriba bor-u, u qanday natija be-
rishi mumkin? Axir intuitsiyaga tayanish uchun tarjima 
ilmida G‘.Salomov, N.Komilov, I.G‘ofurov, P.Usmon, 
Z.Isomiddinovlarning tajribasi bo‘lishi kerak emas
-
mi? Tarjima qilingan badiiy matnni tahlil qilishda Izzat 
Sulton, Abduqodir Hayitmetov, Ibrohim G‘ofurovlarning 
badiiy tahlil tajribasini egallash darkor. Yosh olimlar, 
ayniqsa, filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasiga 
da’vogarlar umumilmiy va maxsus filologik tadqiqot 
usullaridan nafaqat yaxshi xabardor bo‘lishlari, balki 
ayni paytda ular shu usullarning qo‘llanish mexanizmini 
ham yaxshi o‘zlashtirgan bo‘lishlari kerak.
Xulosa shuki, tarjima usuli va texnikasi haqida juda 
ko‘p yozilgan bo‘lsa-da, biroq yurtimizda tarjimalarni il-
miy o‘rganish, tadqiq qilish metodikasi yuqori darajada, 
deya olmaymiz.

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz
47
Kichik tadqiqot
Insoniyat mavjudligining eng asosiy jarayonlaridan biri in
-
sonning turli holatlardagi hissiyotlari, ichki kechinmalarining 
namoyishi hisoblanadi. Insonning har qanday xatti-harakati 
boshidan kechiradigan his-hayajonli kechinmalaridan iborat 
bo‘lib, olamni anglash, xayol surish va fikrlash jarayonlarida 
faqatgina voqelikni anglab qolmay, hayotdagi u yoki bu hodi-
salarga nisbatan o‘z munosabatini namoyon qiladi. Bunday 
ichki hissiyotlar (kechinmalar) o‘zgaradi, barqaror tus ola
-
di yoki yo‘qoladi (vatanparvarlik, nafratlanish, bir lahzalik 
mamnunlik), ya’ni turli xil emotsiyalar paydo bo‘ladi [1.46-b.]. 
Shuningdek, emotsiyalar insonning faqatgina fikri, qarash
-
lari yoki harakatlariga ta’sir etibgina qolmay, uning jismoniy, 
ruhiy holatini ham belgilab beradi.
Rus tilshunosi M.S.Retunskayaning ta’kidlashicha, emot-
sionallik faqatgina so‘zlovchining subyektga nisbatan emot-
sional baholovchi munosabatinigina ifodalab qolmay, balki 
tinglovchiga emotsional ta’sir o‘tkazish uchun ham xizmat 
qiladi. Uning fikricha, emotiv baholovchi leksika o‘z ma’no
-
sida obyektga yoki hodisaga nisbatan bildirilgan emotsional 
axborotni ham o‘z ichiga oladi. Emotsional baholovchi ax
-
borot deyilganida inson psixikasi va tasavvurida shakllan-
gan atrof-muhitga nisbatan ijobiy yoki salbiy munosabatlar 
yig‘indisi tushuniladi. 
Odatda, emotsiyalar biologik va psixologik nuqtayi 
nazardan biror omilga bevosita reaksiya sifatida qaraladi. 
Hissiy munosabatlar lingvistik jihatdan emotsional reaksi
-
yalarda farqlanib, uning turlari va miqdori uzoq vaqtlar davo-
mida muhokama qilinib kelingan. Qadimiy yunon falsafa 
maktabi vakillarining ta’kidlashicha, emotsiya to‘rtta asosiy 
his-tuyg‘u – sevgi va nafrat, qayg‘u va quvonchdan iborat. 
Ushbu emotsiyalar tabiiy yoki o‘zgaruvchan bo‘lishi mum-
kin. Tabiiy emotsiyalar turli madaniyat vakillari uchun bir xil 
xarakterda namoyon bo‘ladi, ammo o‘zgaruvchan emotsi-
yalar individual xususiyatga ega, ular holatga qarab o‘zgarib 
turadi. 
Emotsiyalarni o‘rganish psixologiya, falsafa, etnologiya, 
sotsiologiya va tilshunoslik kabi bir qator fanlar bilan uz-
viy bog‘liq. “Emotsionallik” atamasi tilshunoslik fanida ham 
qo‘llanilar ekan, u, asosan, matndagi hissiy birliklarni ifodalash 
va tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Emotsionallikning pragma
-
tik, paradigmatik tomonlari ilmiy izlanishlarning asosini tash-
kil etgani bois bu borada ko‘plab tilshunos lar ilmiy izlanishlar 
olib borishgan. Jumladan, emotsiya bilan bog‘liq masalalar 
V.I.Shaxovskiy, V.G.Gak, A.Vejbitskaya va boshqalarning 
ilmiy ishlarida leksikologiya nuqtayi nazaridan tadqiq qilin-
gan bo‘lsa, Y.M.Malinovich, A.V.Bezrukova, A.A.Zaliznyak 
kabi olimlarning tadqiqotlari sintaktik va semantik-sintaktik