Anguage and literature

katta-kichik
 – 
antonim; 
oqish, oq,
 
oppoq
 – 
graduonim.
Bu farqni yanada yaqqolroq anglatish uchun ayrim 
tilshunoslar uni shunday izohlaydi: graduonimlarning eng 
yorqin namunasi 
o‘rta
so‘zini o‘z ichiga olgan so‘zlar qatoridir. 
Masalan, 
katta-o‘rta-kichik
, 
yosh-o‘rta-qari
, 
uzoq-o‘rta-yaqin
, 
uzun-o‘rta-qisqa.
Ma’lumki, 
o‘rta
so‘zi bilan ifodalangan belgi-xususiyat 
tom ma’noda o‘rtaliq, oraliq, ya’ni ichki bir-biriga zid belgi 
oralig‘idagi holatni ko‘rsatadi. 
O‘rta
leksemasi antonimlar ora-
lig‘idan o‘rin olsa, 
(katta-o‘rta
-
kichik)
darajalanish ham sezi-
ladi. Ammo 
o‘rta
leksemasi birliklarning zid belgilar asosida 
emas, ma’lum bir belgining kamayishi yoki o‘sishi asosida 
idrok etilsa, ma’noviy darajalanish yaqqol anglashiladi.
Buning ustiga darajalanish qatori a’zolari kamida uch-
ta bo‘ladi: 
darcha-eshik
-
darvoza;
buzoq-tana-g‘unajin-sigir;
ingramoq-g‘ingshimoq-baqirmoq-o‘kirmoq-hayqirmoq.
Bu 
kabi sinonim va antonimlardan farqli ravishda darajalan-
ish munosabatlari bilan bog‘langan so‘zlar qatori sof lisoniy 
Muqaddas QOSIMOVA,
Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika 
universiteti Termiz filiali o‘qituvchisi
GRADUONIMIYA NIMA?
va g‘ayrilisoniy asoslarga ham ajratiladi. 
G‘ayrilisoniy
omil-
ga tabiatda sodir bo‘ladigan sifat hamda miqdoriy o‘zga-
rishlar asosida yuz beradigan hodisalar va shu hodisalarga 
inson tomonidan atab qo‘yilgan alohida so‘zlar kiradi: 
ni
-
hol-ko‘chat-daraxt
.
Lisoniy, lug‘aviy darajalanishda bir qator so‘zlardagi atash, 
jamlash semalari tarkibidagi miqdorga ma’lum bir belgining 
oz-ko‘pligi, turli xil darajalariga ishora mavjud. Jumladan, 
darcha, eshik, darvoza
so‘zlarining “O‘zbek tilining izohli 
lug‘ati”dagi talqinida 
“kichkina”,
“eshikcha”, “katta”
so‘zlari 
miqdoriy belgilariga ishora qilinganligini ko‘rish mumkin. 
Sinonimiya,­ antonimiya,­ polisemiya
kabi graduonimiya hodi-
sasi ham tilning barcha sathlarida voqelanadi. Fonologiyaning 
ilk taraqqiyot bosqichlaridayoq Praga tilshunoslik vakillari 
bo‘lmish mashhur rus fonolog tilshunoslari N.S.Trubetskoy 
va R.Yakobson o‘z ishlarida fonemalarning gradual (darajali) 
oppozitsiyalari (ziddiyatlari) ma’lum bir belgining ozlik, ko‘plik 
darajasi asosida fonemalarning turli vaziyatlarda o‘zaro zidla-
nishi haqida muhim ma’lumot berib o‘tgan. Shu davrga qa-
dar o‘zbek tilidagi nutq tovushlari an’anaviy tarzda o‘rganildi, 
tasnif qilindi, ularning o‘ziga xos xususiyatlari ilmiy asosda hal 
etildi. O‘zbek tilining unli va undosh fonemalari o‘rta va oliy 
ta’lim darslik, qo‘llanmalarida bir xil tasnif va tahlil qilinadi:
– tilning vertikal harakatiga ko‘ra;
– tilning gorizontal harakatiga ko‘ra;
– og‘izning ochilish darajasiga ko‘ra;
– lablarning ishtirokiga ko‘ra.
Tilning vertikal harakatiga ko‘ra o‘zbek tilida unlilar yuqori 
ko‘tarilish, o‘rta ko‘tarilish hamda quyi ko‘tarilish unlilariga 
ajratilgan. Tilning vertikal harakatiga ko‘ra unli fonemalarning 
yuqori, o‘rta, quyi ko‘tarilish unlilariga ajratilishi graduonimi-
yaning yuqorida aytilgan “katta-o‘rta-kichik”, “yuqori-o‘rta-
quyi” tamoyiliga juda mos keladi. Chunki bunda unli fone-
malar tilning yuqori ko‘tarilish darajasi, o‘rta holat (darajasi) 
va quyi tomon tushish harakati darajasiga ko‘ra tasniflanadi. 
O‘zbek tilida unli fonemalar dastlab graduonimik darajala-
nish nuqtayi nazaridan tasnif qilinib, tilning yuqori, o‘rta, quyi 
ko‘tarilish darajasiga ko‘ra guruhlarga ajratiladi. Shunga ko‘ra 
o‘zbek tilida unlilar:
– tilning eng yuqori darajada ko‘tarilishi: