Anguage and literature

Dilnoza ABDUVAXABOVA,
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot 
texnologiyalari universiteti o‘qituvchisi
EMOTSIYALARNING XUSUSIYATLARI VA TILDA IFODALANISHI
yondashuv doirasida o‘rganilgan. Emotsionallik tahlili va 
talqini xorijiy tilshunos olimlarning tadqiqotlarida turli lingvis-
tik sathlar, tilshunoslik sohalari hamda diaxronik, sinxronik 
jihatlar, shuningdek, turli metodlardan foydalanilgan holda 
o‘rganilib kelinmoqda. Jumladan, O.D.Dunina rus va ingliz 
tillaridagi “emotsiya”ni anglatuvchi so‘zlarning leksik-seman-
tik maydonini aniqlashda mazkur so‘zlarning etimologiyasiga 
murojaat qiladi. Emotsionallik doirasida birgina “удивление” 
–
hayratlanish, ajablanish
konseptining ingliz va rus tillar-
idagi qiyosiy talqini N.V.Dorofeyevaning dissertatsiyasidan 
o‘rin olgan. Muallif ajablanish ma’nosini anglatuvchi so‘zlar-
dan tashqari ajablanish jarayonida qo‘llaniladigan undov 
so‘zlarni ingliz va rus tillarida taqqoslab tahlil qilgan.
Shuni qayd qilish lozimki, turli mualliflar emotsiyalar 
miqdorini turlicha ko‘rsatadi. Pol Ekman qarashlariga ko‘ra 
emotsiyaning asosiy turlari oltita: qoniqish, qiziqish, ajab-
lanish, ranjish, jahl va qo‘rquvdan iborat. Lekin yana bir 
tilshunos olim Kerrol Izard asosiy emotsiya turlarini o‘nta 
deb ko‘rsatadi: qiziqish, quvonch, hayrat, qayg‘u, jahl, 
nafrat, juda yomon ko‘rish, qo‘rquv, uyat, aybdorlik hissi. 
K.Izardning fikrlaridan farqli ravishda emotsiya to‘g‘risida 
R.Kornelius shunday deydi: “Konkret aniqlangan emotsiya 
mavjud emas, faqatgina har xil odamlarning emotsiyalarini 
ifodalashda umumiylik bor bo‘lib, evolyutsion biologik xu-
susiyat sifatida qarash mumkin”. [4. 63-b.] Tildagi emotsi-
yalarni ifoda etishning turlicha yo‘nalishlari mavjud bo‘lib, bu 
borada klassik yondashuvchilar sifatida L.Iordanskaya va 
A.Vejbitskayani keltirish mumkin. Ushbu tilshunos olimlar 
emotsiyalarning semantik jihatlarini talqin qilishgan bo‘lsa, 
Dj.Lakova va Z.Kevecheslar kognitiv nuqtayi nazardan 
o‘rganishni lozim topganlar. 
Yuqorida aytib o‘tilgan fikrlardan ko‘rinib turibdiki, emot
-
siyalarning turlari xususidagi fikrlar xilma-xil va shuning 
uchun ham emotsiyalarning turli til sathlaridagi tipologik tah-
lili o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan hamda tadqiqotchilarning 
e’tiborini jalb etib kelmoqda.
Xullas, emotsiyalar kishining o‘z hayotida yuz berayot-
gan, bilib olayotgan yoki mashg‘ul bo‘layotgan ishiga nis-
batan o‘zicha turli shaklda bildiradigan ichki munosabat, 
insonga xos hissiyot bo‘lib, sodir bo‘ladigan yoki bo‘lib 
o‘tadigan voqea-hodisalarga nisbatan berilgan bahodir. 
Emotsionallik kishilarning madaniyati, yashayotgan muhi
-
ti, jamiyatda tutgan o‘rni, yoshi, kasbi va shaxsiy individual 
xususiyatlariga ko‘ra turlicha bo‘ladi. Buning sababi esa vo-
qelikka bo‘lgan munosabat va uni baholash darajasi har bir 
insonning o‘z ixtiyoriga bog‘liqligida.