Korxona xo`jalik yurituvchi sub‘ekt sifatida ishchi kollektivini tashkil
qilishni aniq tizimiga (sistemasiga),
korxonaning tarkibiy tuzilish, boshqarish
texnologiyasi va tartibiga ega bo`lishi kerak. Shunday qilib, korxonaning birinchi
belgisi uning tashkiliy tuzilishi va boshqarilishi.
Korxona tashkiliy yaxlitligi uning ikkinchi belgisidir..
Tashkiliy yaxlitlik
tegishli tartibda korxonaning ta‘sis etuvchi hujjatlarida o`z aksini topgan bo`lishi
kerak.
Uchinchi belgisi o`zlik mulkiga ega bo`lishi. Korxona mol-mulkini o`z
hohishi bo`yicha ishlatishi mumkin.
To`rtinchidan korxona o`z harakati va burchlari oldida moddiy
javobgarligi.
Va nihoyat korxonaning oxirgi belgisi uning o`z nomiga ega bo`lishi. Bu
belgi tashqi qarashda formal ko`ringan bilan moddiy ahamiyatga egadir. Chunki u
o`z nomi bilan bitimlar tuzadi, tashqi aloqalarni amalga oshiradi, o`z imdjini
asraydi, ulug‗laydi, sud organlariga talabgor
yoki javobgar sifatida chiqadi,
faoliyatini reklama qiladi va boshqa funksiyalarini amalga oshiradi.
Korxonalarning shakllari va turlari masalasiga to`xtalsak, aksariyat
adabiyotlarda (chet el, o`zimizda chop etilgan) alohida belgilariga qarab ularning
turlari tasniflanadi. Shakli va turlariga alohida urg‗u berilmaydi. Masalan: 1.
―Sovremennaya ekonomika‖ o`quv kursining 22.2. paragrafi ―Vidi i formi
predpriyatiy‖ deb nomlangan, lekin turlari va shakllari ajratib tasniflanmagan.
2.
V.A.Chjenning
―Xususiylashtirish
asoslari‖
asarida
ham
―Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari‖ bo`limida
korxonaning turlari va
shakllari bir xil ma‘noda ishlatiladi. Bu asarda mulk turlari keltirilib, ―O‗zbekiston
Respublikasida korxonalar to`g‗risidagi Qonunga muvofiq mana shu mulk
shakllari asosida korxonalarning har xil turlari barpo etilishi mumkin‖ deb
ta‘kidlangan va korxonaning quyidagi turlari keltirilgan: Ijara korxonasi; kichik
korxonalar; xususiy korxonalar; hissadorlik jamiyatlari; qo`shma korxonalar.
Bizning fikrimizcha korxonalarni mulk shakllariga
va sohalariga qarab
shakllarga tasniflanishi mumkin. Korxonaning shakllariga to`xtalib o`tamiz.
Korxonalar mulk shakllariga asoslangan holda tashkiliy-huquqiy shakllarga
turlanadi. ―O‗zbekiston Respublikasida mulkchilik to`g‗risida‖ O‗zbekiston
Respublikasining qonuniga binoan (4 modda) mulk quyidagi shakllarda yuzaga
chiqadi:
- fuqarolarning shaxsiy va xususiy mulki;
- kollektiv (shirkat) mulki, shu jumladan oilaviy mahalla, kooperativ mulk,
ijaraga olingan korxona mulki, aksionerlar jamiyati,
davlat korxonasi
kollektivining,
jamoat
tashkilotlari
va
diniy
tashkilotlar,
konsern
(konsarsium)larning mulki, yuridik shaxs hisoblangan boshqa jamoalar mulki;
-
Respublika,
Qoraqalpog‗iston
Respublikasi, ma‘muriy-territorial
tuzilmalar (komunal) mulkdan iborat davlat mulki;
- aralash mulk;
- qo`shma korxonalar, ajnabiy fuqarolar, tashkilotlar va davlat, shuningdek
ajnabiy yuridik shaxslar mulki.
Mulk shakllariga munosib korxonalar quyidagicha shakllarga tasniflanishi
mumkin:
- shaxsiy yoki xususiy mulkga asoslangan xususiy korxonalar;
- jamoat mulkiga asoslangan korxonalar;
- davlat mulkiga asoslangan korxonalar;
- aralash mulkga asoslangan qo`shma korxonalar;
- ajnabiy davlatlar, ajnabiy fuqarolar mulkiga asoslangan korxonalar.
Sohalarga qarab korxonalarni quyidagi shakllarga ajratish mumkin: moddiy
ishlab chiqarish sohasidagi; transport;
qurilish; aloqa; muomala; xizmat; ta‘lim;
infratuzilma (infrastruktura); boshqaruv sohalaridagi hamda jamoat jamiyatlari va
diniy tashkilotlar korxonalariga.
Korxonalar yuqorida keltirilgan shakllariga ya‘ni mulk shakliga va
sohalariga mos holda va alohida belgilariga qarab turlarga tasniflanadi.
Ishlab chiqarish mashtabi (hajmi)ga qarab kichik, o`rta
va yirik
korxonalarga turlanadi.
Bu korxonalarga asosan ishchilarning soniga qarab toifaga ajratiladi.
O‗zbekiston Respublikasida makroiqtisodiyot va statistika vazirligi ma‘lumotiga
asosan amaldagi korxonalar ko`rsatkichlari quyidagi jadvalda keltirilgan:
Jadval.
(ishchilar soni)
Do'stlaringiz bilan baham: 
