|
qiymat o`lchovidir,,
bunda qilingan xarajatlar va
olingan natija (mahsuot yoki xizmatlar) biron bir narx yordamida hisob kitob qilinadi.
Rag`batlantirish vazifasi — foyda, tovar bahosi bilan uni ishlab chiqarish uchun
ketgan xarajatlar o`rtasidagi farqqa teng bo`ladi. Muayyan baho sharoitida ko`proq
foyda olish uchun xarajatlarni kamaytirish zarur. Shu sababli, korxonalar tejamli ish
tutib xarajatni pasaytirishga xarakat qiladi. Buning uchun, ishlab chiqaruvchilar
resurslardan ratsional foydalanishi ilg`or texnika va texnologiyani, mehnatni ilmiy
tashkil qilishni, ishlab chiqarishga joriy qilishga majbur bo`ldilar. Baho yana bir
taqsimlash vazifasini bajaradi. Ma‘lumki korxonalarning olgan daromadi tovarning
narxiga bog`liq. Muayyan xarajatlar qilingan sharoitda baxoni qiymatga nisbatan
pastga va yuqoriga o`zgarishi foydaning ishlab chiqaruvchilar o`rtasida har xil
taqsimlanishga olib keladi. Buning natijasida bir xil ishlab chiqaruvchilarni
daromadlari o`sadi, boshqalar esa tovar sotishdan zarar ko`radilar. Baholar tovar pul
muomalasi shakli va realizatsiya qilinadigan mahsulot turiga muvofiq farqlandi,
ammo bahoning har xil turlari bir-biri bilan o`zaro bog`liq va yagona tizimini tashkil
etadi. Bularga: a) ulgurji baholar bilan firmalar o`z mahsulotlarini katta hajmda
boshqa firmalarga yoki vositachilarga va ulgurji savdo tashkilotlariga sotadilar.
Ulgurji baho korxonalarga ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashni va zarur foydani
olishni ta‘minlab berishi zarur. b) tovarlar aholiga chakana baholar yordamida sotiladi.
Bu baholarga davlat savdosi, ite‘mol kooperatsiyasi, kolxoz bozori, komission savdo
baholari kiradi. Chakana baho darajasiga aholining real daromadlari bog`liq bo`ladi.
v) xarid baholari qishloq xo`jalik mahsulotlarini davlat tamonidan sotib olishda
ishlatiladi. g) dunyo baholari xalqaro savdo munosabatlarida qo`llaniladi. Baholar
tovar ishlab chiqarishning rivojlanishiga o`zining vazifalari orqali ta‘sir etadi.
Korxonalarning ish faoliyatini aks ettiruvchi bir qancha ko`rsatkichlar mavjud.
Ulardan birinchisi sotilgan mahsulot hajmi yoki korxonani yalpi maxsulotidir.Firma
tomonidan bir yilda ishlab chiqarilgan mahsulotlar va xizmatllarni puldagi ifodasiga
uning yalpi maxsuloti deyiladi. Masalan, korxona bir yilda 20 ming dona mahsulot
ishlab chiqaradi va uni har birligini 300 so`mdan sotadi, unda korxona mahsulotini
sotish hajmi yoki mahsulot 6 million so`mni tashkil etadi. (20 ming*300 so`m=6 mln.
so`m).
Korxona faoliyatini aks ettiruvchi asosiy ko`rsatkichlardan yana biri bu firmani
yalpi foydasi. Korxonani yalpi mahsulotidan uning ishlab chiqarishga sarf etilgan
xarajatlari chegirib tashlanadi. Bizning misolimizda, agar biz korxonaning xarajatlari
3mln. so`mni tashkil etadi. (6 mln.—3 mln. so`m=3 mln so`m).
Korxonani yalpi foydasidan u soliq to`lashi lozim va hamma to`lovlarni to`lab
bo`lgandan so`ng qolgan qismi korxonani sof foydasini tashkil etadi. Agar biz ushbu
to`lovlar 1 mln. so`mni tashkil etdi deydigan bo`lsak, unda korxonani sof foydasi 3-
1=2 mln so`mga teng bo`ladi. Ana shu sof foydani korxona mustaqil ishlatadi. U
ishchilarni va xodimlarni moddiy rag`batlantirishga, ishlab chiqarishga, ijtimoiy
sohaga va sug`urta fondlariga sarf etiladi.
Sof foydani ishlatish yo`llarini tanlashga davlat sog`liqlari, soliq imtiyozlari,
shuningdek iqtisodiy choralar bilan ta‘sir ko`rsatadi. Foydani taqsimlash asosida
butun
jamiyat
manfaatlarini,
mehnat
jamoalarining
manfaatlari
bilan
muvofiqlashtirish, ularda o`z faoliyatini takomillashtirishdan, foydaning yaratilishi va
undan ishlab chiqarishni kengaytirish, ijtimoiy rivojlantirish, ishchilarni moddiy
rag`batlantirish uchun foydalanishdan manfaatdorlikni vujudga keltirishga ketadi.
O`zbekistonda bozor manfaatlariga o`tilishi korxona va davlat o`rtasida o`zaro
aloqalarning iqtisodiy asosini tubdan o`zgartirdi. O`zbekistonda soliqlar to`g`risidagi
qonunga muvofiq hamma turdagi korxonalar uchun foydadan yagona soliq joriy etildi.
Bunda to`lanadigan soliqning eng yuqori miqdori 50 % belgilangan.
Davlatning amalga oshirayotgan soliq siyosati, rivojlanishi zarur bo`lgan
tarmoq korxonalariga ma‘lum imtiyozlar ham ko`zda tutilgan. Shuningdek yangi
texnika — texnologiyani o`zlashtirishga, ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirishga,
tabiatni muhofaza qilish ishlariga sarf etiladigan mablag`larga ham imtiyozli soliq
belgilangan. Korxonalarga foydadan olinadigan soliqdan tashqari yana, oborot solig`i,
mahsulot sotish solig`i, eksport—import solig`i, tashqariga olib-chiqib ketiladigan
xom-ashyo resurslarga solinadigan soliq turlari joriy etilgan. Korxonadan olingan
foydani mutloq miqdori emas, uning foydaliligi darajasi yoki rentabilligi qiziqtiradi.
Rentabellik — xo`jalik faoliyatining samaradorlik darajasini bildiruvchi
ko`rsatkichlardan biri bo`lib, u ma‘lum vaqt (yil, oy, kvartal) davomida ishlab
chiqarish faoliyatining foydaliligi (yoki zararliligini) ko`rsatadi.
Korxona rentabelligi olingan foydani qilingan sarflarga taqqoslash orqali
aniqlanadi va u foizlarda ifodalanadi. Korxona umumiy xo`jalik faoliyati
rentabelligini biror turdagi mahsulot ishlab chiqarish rentabelligi (p) quydagicha
aniqlanadi:
foyda
P`= —————*100
joriy sarflar
Xuddi shunga o`xshash ayrim mahsulot ishlab chiqarish rentabelligi (p)
hisoblash mumkin, u quydagicha hisoblanadi:
Mahsulot sotishdan olingan foyda
P`=———————————————*100%
Mahsulotga xarajatlar
Undan tashqari mahsulotni sotish rentabelligi hisoblanadi, u quydagicha
hisoblanadi:
mahsulotni sotishdan olingan foyda
P`=————————————————*100%
Mahsulotga xarajatlar
Undan tashqari mahsulotni sotish rentabelligi hisoblanadi, u quydagicha
hisoblanadi:
Foyda
P`=——————*100%
sotish xajmi
Rentabellik darajasini o`sishiga quyidagi omillar ta‘sir ko`rsatadi; ishlab
chiqarish unumdorligini oshishi, materiallar, yoqilg`i, xom-ashyo, asosiy fondlarni
iqtisod qilish, korxona fondlarini aylanishini tezlashtirish, ishlab chiqarishga xizmat
ko`rsatish va boshqaruvga sarflarni kamaytirish va h.k. Korxona rentabellashni
oshirishning asosiy yo‘li maxsulot tannarxini pasaytirishdir. Rentabillikni oshirishning
zarurligi korxonani maxsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan xar bir so‘mi xisobiga
ko‘p foyda summasi olishga qiziqtiradi, korxona tomonidan ortiqcha asbob-
uskunalarni va boshqa keraksiz moddiy resurslarning realizatsiya qilinishini
rag‘batlantiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
