Andijon mashinsozlik instituti

Tuman qishloq xo`jalik majmuining rivojlanishini ta’minlash 
maqsadida, paxtakor va boshqa xo`jaliklar, qayta ishlash korxonalari hamda 
xizmat ko`rsatuvchi korxonalar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi, huquqiy 
shaxs maqomiga ega bo`lgan tashkiliy-tarkibiy boshqaruv organ. 
Agrofirmalar quyidagi vazifalarni amalga oshiradi: 
- davlat tayyorlov korxonalariga paxta tolasi, boshqa qishloq xo`jalik 
mahsulotlarini yetkazib berish; 
- qishloq xo`jaligini ilmiy-texnik darajasini oshirish, jahon standartlariga 
mos mahsulot ishlab chiqarishni ta‘minlash; 
- mahsulot ishlab chiqarish va sotish sohasida bozor munosabatlarini 
rivojlantirish, moddiy-texnik resurslarning raqobatchi bozorlarini yaratish; 
- xo`jaliklar va boshqa korxonalarga investitsiyalarni jalb qilishda 
ko`maklashish; 
- marketingni tashkil etish, bozor holatini (konyukturasini) o`rganish va 
xo`jaliklar, korxonalar va tashkilotlarga yetishtirilgan mahsulotlarini sotishda 
ko`maklashish, hamda o`z Nizomiga muvofiq boshqa vazifalarni. 

---

2.Firma faoliyatini erkinlashtirish 
O‗zbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyotiga o`tishni o`ziga xos modeli 
yaratilgan bo`lib, uning beshta ustuvor yo`nalishi Respublika Prezidenti 
I.A.Karimov tomonidan nazariy jihatdan asoslangan va ishlab chiqilgan. Bu 
yo`nalishlar qisqa qilib aytganda: birinchidan, islohotlarni evolyutsion yo`l bilan, 
ya‘ni bosqichma-bosqich amalga oshirish; ikkinchidan, davlat islohotlarni 
boshqaruvchi vazifasini bajarishi, uning bosh islohotchi ekanligi; uchinchidan, 
islohotlar inson uchun, uning hayoti farovon bo`lishi, manfaatlari va talablari 
ro`yobga chiqishiga shart-sharoit yaratish uchun amalga oshirilishini e‘tiborga olib 
jamiyatda kuchli ijtimoiy siyosat yurgizish; to`rtinchisi, iqtisodiyotning siyosatdan 
ustunligini ta‘minlash, uni mafkuradan ozod qilish; beshinchisi, qonunning 
ustunligini ta‘minlash, qonunlarga rioya qilishdir. 
Ushbu yo`nalishlarga mos O‗zbekiston Respublikasidagi xususiylashtirish 
modeli ishlab chiqilgan. 
Xususiylashtirish modeli quyidagilardan iborat: 

xususiylashtirish respublikada o`tkazilayotgan islohotlarning o`zagini 
tashkil qilib, uning ichki mantiqiga bo`ysindirilgan; 

xususiylashtirish jarayoni davlat tomonidan boshqariladi; 

xususiylashtirishda qonunning ustuvorligiga birlamchi bo`lib, barcha 
jarayon, istisnosiz, ta‘lluqli qonunlar va me‘yoriy-huquqiy hujjatlarga rioya etishi 
shart; 

xususiylashtirish aholining kam ta‘minlangan qismini ijtimoiy qo`llab-
quvvatlash, aholini o`sishini hisobga olish, asta-sekin ijtimoiy kafolatlar tizimiga 
o`tishini e‘tiborga olishga adresli yo`naltirilishi; 

xususiylashtirish jahon tajribasini hisobga olgan holda, inqilobiy 
sakrashlarsiz, bosqichma-bosqich, evolyutsion yo`l bilan amalga oshirilishi. 

---

Bozor iqtisodiyotini shakllanishining asosiy negizini mulk masalasini hal 
etilishi tashkil etadi. Shu sababli ham 1992 yili O‗zbekiston Respublikasida Davlat 
mulk va tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash qo`mitasi tashkil qilinadi. 
Bu organ respublikada bozor islohotlari jarayonlarini amalga oshiruvchi 
ijro organlardan biri bo`lib, uning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 
- ko`p ukladli iqtisodiyotni shakllantirish va tadbirkorlikni qo`llab-
quvvatlashda yagona siyosatni o`tkazish; 
- davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish va tadbirkorlikni qo`llab-
quvvatlash jarayoniga tashkiliy-uslubiy rahbarlik qilish; 
- bozor infratuzilmasini yaratish; 
- 
fuqarolarning 
mulkiy 
huquqlarini 
himoya 
qilishni 
va
xususiylashtirilgandan keyin tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash; 
- xususiylashtirish va tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlashga doir dasturlarni 
ishlab chiqish va hokazolar. 
Ushbu organ mamlakat hukumati bilan birgalikda xususiylashtirishning 
strategiyasi va taktikasini ishlab chiqdi. Ushbu dasturga muvofiq o`tish davri 
sharoitida mulkni xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish tartib va 
usullari aniqlandi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitiga mos mulk munosabatlarini shakllantirishning 
asosiy yo`li mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdir. Shu 
sababli islohotlarning asosini mulkni xususiylashtirish va davlat tasarrufidan 
chiqarish tashkil qiladi. Bu esa davlat korxonalarini isloh qilishni asosini tashkil 
qilgan. 
Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish deb qanday jarayonni 
tushunamiz?. 

---

O‗zbekiston Respublikasining ―Davlat tasarrufidan chiqarish va 
xususiylashtirish 
to`g‗risida‖gi 
Qonunining 
birinchi 
moddasida 
bu 
tushunchalarning umumiy tarifi berilgan, unda: ―Davlat tasarrufidan chiqarish - 
davlat korxonalarini va tashkilotlarini jamoa, ijara korxonalariga, aksiyali 
jamiyatlarga, mas‘uliyati cheklangan jamiyatlarga, davlatga qarashli bo`lmaydigan 
boshqa korxonalar va tashkilotlarga aylantirishdir. 
Xususiylashtirish - fuqarolarning va davlatga taalluqli bo`lmagan yuridik 
shaxslarning davlat mulki ob‘ektlarini yoki davlat aksiyali jamiyatlarining 
aksiyalarini davlatdan sotib olishdir‖, - deb tariflangan. Shu bilan bir qatorda bu 
tushuncha moddiy ishlab chiqarish va ularni taqsimlashni, xizmatni davlat 
nazoratidan chiqarish hamda boshqaruv huquqlarini yangi mulkdorlarga yoki 
yollanma boshqaruvchilarga berishni ham aks ettiradi. Chunki bu jarayonlar 
nafaqat mulkdorni o`zgarishini bildirib, u mulkka egalik va boshqarish huquqining 
xususiy shaxs ixtiyorida jamlanishini ham taqozo qiladi. Bu jarayon jamiyatda 
konstitutsional o`zgarishlarga olib kelishi muqarrar, ya‘ni amalda yangi xo`jalik-
huquqiy tizimini yaratishni ham talab qiladi. 
Xususiylashtirish monopoliyaga qarshi yo`nalishga ega bo`lib, iqtisodiyotni 
tarkibiy o`zgarishlarga, xo`jalik tizimini rekonstrukturalashga asos bo`ladi, 
jamiyatni barqarorlashtirish va inflyatsiyaga qarshi kurash muammolarini hal 
qilishga yordam beradi. 
Respublikada xususiylashtirishni huquqiy-me‘yoriy jihatdan ta‘minlash 
uchun zaruriy qonunlar va me‘yoriy hujjatlar ishlab chiqilgan. Ularda mulk 
shakllari, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, ularning qoidalari, 
amalga oshirish usullari, shakllari, bosqichlari, ob‘ektlari va ularni sotib olish 
tartiblari va boshqa shart-sharoitlari belgilab qo`yilgan. Xususiylashtirish 
bosqichlari ―oddiydan murakkab sari‖ qoidasi asosida o`tkazilishi belgilab 
qo`yilgan. Bu asosida Respublikada xususiylashtirishni uch bosqichi amalga 
oshiriladi. 

---

Birinchi (1992-1993 yillar) bosqichni savdo, umumiy ovqatlanish, maishiy 
xizmat sohasi va kichik sanoatni o`z ichiga olgan kichik xususiylashtirish tashkil 
etdi. Natijada 53902 ta inshoot yangi mulk shaklini egalladi. Shulardan: 10638 tasi 
savdo; 12561-maishiy xizmat ko`rsatish; 24316-matlubot kooperatsiyasi; 4753-
tayyorlov sohasi inshoatlari tashkil etgan. Ularning 95 foizi yuridik shaxs 
maqomini olgan. 
Bu davrda korxonalar va yashash joy fondlari xususiylashtirildi. Mulkdor 
sifatida mazkur korxonalarning xodimlari va uylarda yashovchi kishilar ro`yobga 
chiqdi. Davlat mulki bo`lgan 53902 ob‘ekt asosida 18000 oilaviy korxona va yopiq 
turdagi 1700 aksiyadorlik jamiyati tuzildi. 700 dan ortiq sovxoz jamoa 
xo`jaliklariga aylantirildi. Umumiy maydoni 170000 gektar bo`lgan 15000 fermer 
xo`jaligi tuzildi. 1993 yilda YAMMning 35% iqtisodiyotning nodavlat sektorida 
ishlab chiqildi. 
Ikkinchi (1994-1995 yillar) bosqichda ommaviy xususiylashtirish amalga 
oshirildi, bu bosqich yengil, oziq-ovqat, farmatsevtika sanoatini, tayyorlov 
shahobchalarini, qurilish, transport, aloqa korxonalarini va sanoatning ayrim 
inshootlarini o`z ichiga oldi. 
Xususiylashtirishning ikkinchi bosqichida 180000 kichik, o`rta va yirik 
korxona mulk shaklini o`zgartirdi, ularning aksariyati ochiq turdagi aksiyadorlik 
jamiyatlariga aylantirildi. Sanoat korxonalarini keng miqyosda xususiylashtirilishi 
natijasida 2 mln. aksiya, pay va ulushga ega bo`lgan xususiylashtirilgan korxona 
egalari, 85 ming xususiy va kichik korxona egalari, 14 ming ko`chmas mulk 
egalarini o`z ichiga olgan mulkdorlar sinfi tashkil topdi. 
1996 yildan boshlab xususiylashtirishni uchinchi bosqichi amalga 
oshirilishi boshlandi. Ushbu bosqich islohotlarni chuqurlashtirish davriga mos 
bo`lib, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini yanada 
chuqurlashtirishga yo`naltirilgan bo`lib, yirik davlat korxonalarini mulkchilikning 
boshqa 
shakllariga 
aylantirildi. 
Xoldinglar, 
moliya-sanoat 
guruhlari, 

---

korporatsiyalar (assotsiatsiyalar), konsernlar, agrofirmalar tashkil qilish va boshqa 
masalalarni hal qilishga ko`paytirilgan. 
1998 yildan boshlab industrial gigantlar hisoblanishi yonilg‗i-energetik 
kompleksi, kimyo, metallurgiya va mashinasozlik sohalarining yordamchi 
korxonalarida, 1999 yildan boshlab esa - xorijiy sarmoyador xususiylashtirish 
jarayoniga keng jalb etish boshlandi. 
O‗rta va yirik korxonalarni xususiylashtirish jarayonining asosiy shartlari 
O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 18 noyabr 477-sonli 
―Davlat mulkini xususiylashtirishda xorijiy sarmoyalarni jalb qilish choralari 
haqidagi‖ farmoyishida keltirilgan, xususiy tadbirkorlik va qimmatli qog‗ozlar 
bozori, korxonalarni aksiyalashtirish va mulkdor sinfni shakllantirish ishlari 
O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 28 avgustda ―Kichik 
biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni qo`llab-quvvatlash davlat dasturi 
to`g‗risida‖gi 344-sonli qarori asosida amalga oshira boshlandi. 
Kichik va o`rta biznes, xususiy tadbirkorlik yetakchi rol o`ynaydigan ko`p 
ukladli iqtisodiyotning jadal shakllanayotgani tufayli 2002 yilda 38 mingga yaqin 
mikrofirma, kichik va o`rta korxona tuzilib, ularning umumiy soni 240 mingtaga 
yetdi. 
Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish Dasturiga binoan 2000 yilda 374,
2001 yilning 9 oyida 801 korxona, 2002 yilda 1260 korxona xususiylashtirildi.
Davlat mulki qo'mitasi tomonidan 2012 yilning 1 yanvar holati bo'yicha 792 ta
(269 ta AJ va 52 ta MChJ) ustav fondida davlat ulushi mavjud bo'lgan
xususiylashtirilgan korxonalar faoliyatining monitoringi amalga oshirilmoqda.
Davlat vakili tomonidan ishonchli boshqarilayotgan korxonalarning moliya- 
xo'jalik faoliyati asosiy ko'rsatkichlarining tahliliga ko'ra, 2011 yilni 776 ta (97,9
foiz) xo'jalik sub'ektida foyda bilan yakunlagan, jumladan, ularning 514 tasida

---

(61,8 foizi) 2010 yilga nisbatan o'sish kuzatilgan.
Davlat mulklarini ijaraga berishdan jami 34,2 mlrd. so'mlik mablag' tushimi 
ta'minlanib, bu 2010 yilga nisbatan 1,65 barobarga ko'p demakdir. Ushbu
mablag'larning 50 foizi mahalliy byudjetlarga, qolgani davlat mulkini balansida
saqlovchi tashkilotlarga yo'naltirilgan.
Tarkibiy o`zgarishlar natijasida iqtisodiyotning nodavlat sektorida mavjud 
bo`lgan korxona va tashkilotlarning 86,5% (1.10.2001y) faoliyat ko`rsatgan. 
Quyidagi jadvalda 2002-2008 yillarda korxonalar mulkchilik shakllari bo`yicha 
o`zgarish soni keltirilgan. 
Jadval.