Andijon mashinasozlik instituti "mashinasozlik texnologiyasi"

Nazorat savollari:

1 .Monitoring nima?

2. 
   Ekalogik monitoring deb nimaga aytiladih
   
3. 
   Ekalogik monitoringning tizimi va maksadi.
   
4. 
   Ekalogik monitoringning vazifalari.
   
5. 
   Atrof muxit monitoringi boshkarish tizimi.
   
6. 
   Ekalogik monitoringni tashki l etish va utkazish.
   
7. 
   Atrof muxit monitoringi monitoring tizimining tarkibi.
   

Adabiyotlar ro’yxati.

1. 
   I.A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari». Toshkent «O’zbekiston» 1998
   
2. 
   A.Tuxtaev, A.Xamidov. «Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza kilish», Toshkent, «O’qituvchi»,1994. Uslubiy qo’llanma.
   
3. 
   Yodgorova D.SH., Egamberdieva L.SH. “SHaxar ekologiyasi” Toshkent, O’zMU nashriyoti 2013. Uslubiy qo’llanma
   
4. 
   Natsionalьnыy doklad «O sostoyanii okrujayuщey prirodnoy sredы i ispolьzovaniya prirodnыx resursov v Respublike Uzbekistan», Tashkent, 2006. (Goskompriroda) Uchebnoe posobie
   
5. 
   SH.Otaboev, N.Nabiev. «Inson va biosfera» Toshkent 1995.
   
6. 
   SH.Otaboev, Z.Malikov, SH.Mamadaliev, M.Mirsovurov, “Ekologiya” Toshkent 2011. O’quv qo’llanma.
   

5- mavzu. Biosfera va koinot

Reja:

1. 
   Biosfera haqida tushuncha.
   
2. 
   Biosfera haqidagi V.I.Vernadskiy ta’limoti
   
3. 
   Biosferaning tarkibi va funktsiyalari
   
4. 
   Chiqindisiz texnologiyalarni ishlab chiqish asoslari
   

Erda xayot paydo bulgandan boshlab uzok tarixiy davrlar davomida u rivojlanib kelmokda. Yerning tirik organizmlar va biogen chukindi tog jinslari tarkalgan kismini rus olimi akademik V.I. Vernadskiy “biosfera” (grekcha “bios” - xayot va “sfera” - kobik suzlaridan olib atagan) deb nomlagan. Biosfera sayoramizni xayotiy kobigi xisoblanib tirik mavjudodlarning uzaro chambarchas aloka munosabatlaridan iborat murakkab ekotizimlar majmuini tashkil etadi.

Biosfera uz ichiga atmosferani kuyi kismi troposferani (10-15 km baland
likkacha faol xayot mavjud bulgan, bazan 20 km balandlikdagi stratosfera katlamini kuyi kismini, ya’ni tinim xolidagi organizmlarning chang dokachalari, uruglari, sporalari va boshkalar uchrashi mumkin bulgan kismini) xamda suv kobigi - gidrosferani tuligicha va yerni tosh kobigi - litosferani - ustki chukindi tog jinslari katlamlarini 11 km chukurlikgacha oladi. Chunki asrimiz davomida utkazilgan turli geologik, paleontologik va arxeologik tadkikotlar yerni rivojlanish davrida shu kalinlikdagi chukindi tog jinslari shakllanishi mumkinligi va bu kat- lamlarda turli tirik mavjudotlar koldiklari topilib shu chukurlikgacha xayot mavjud bulganligi isbotlangan.
Biosfera uchun fakat tirik moddalarning bulishi xarakterli bulib kolmay, balki u kuyidagi xususiyatlarga xam egadir: ma’lum mikdorda su-yuk xoldagi suvning bulishi, biosferaga juda kup mikdorda kuyosh nurlari okimining yutilishi biosfera moddalarining uch agregat xolatida bulgan chegarada, ya’ni kattik, suyuk va gazsimon fazalarini uz ichiga oladi. Shuning uchun xam biosferaga uzluksiz xoldagi moddalar va energiya aylanishi xarakterlidir. Bunda albatta tirik organizmlar faol ishti-rok etadi. Yerda buladigan barcha jarayonlarning manbai va boshlanishi kuyosh nuri energiyasi xisoblanadi. Yoruglik ta’sirida buladigan yashil usimliklardagi fotosintez jarayoni natijasida organik modda tuplanadi va xavoga kislorod yetkazib beriladi.
Energiyaning aylanishi moddalarning aylanishi bilan chambarchas boglik bulib tabiatda doimo ikki xil: moddalarning kichik doirada (biologik) va katta doirada (geologik) aylanishlari mavjud. Akademik V.I. Vernadskiy ta’limotiga binoan “biosfera” - bu bir-biri bilan chambarchas boglangan, doimo biri biriga ta’sir kursatib uzaro munosabatda bulgan, xavo, suv, yer va usimlik xamda xayvonot dunyosidan iborat bulgan yaxlit bir tizimdir. Bu tizimni kaysi bir tarkibiy kismiga ta’sir kursatilsa u ta’sir albatta butun yaxlit biosferaga ta’sir etishi ta’kidlanadi.
Biosferada doimiy ravishda uzaro boglangan va bir-birini muvofiklashtirib va uygunlashtirib turadigan turli-tuman xayotiy xodisa va jarayonlar uzluksiz ravishda davom etadi. Yerda kuyosh energiyasi ta’sirida utadigan biologik modda almashinuvi jarayoni natijasida biologik moddalar (bioproduktsiya) tuplana boradi. Bularning bir kismi vakt utishi bilan toaf, toshkumir, oxaktosh va boshka kazilma boyliklarga aylanadi. Yerda xayot paydo bulgunga kadar fakat abiotik omillar ta’sir kursatgan bulsa, xayot paydo bulishi bilan biotik omillar ta’siri kushildi.
Erda xayot boshlangandan boshlab uzok tarixiy davrlar davomida u rivojlanib kelmokda. Yerning tirik organizmlar va biogen chukindi tog jinslari tarkalgan kismini rus olimi akademik V.I Vernadskiy biosfera (grekcha "bios" –xayot, "sfera" – shar, kobik) deb nomlangan.
Biosfera sayoramizdagi "xayot kobigi" xisoblanib, tirik organizmlarning uzaro chambarchas aloka munosabatlaridan iborat murakkab ekosistemal majmuini tashkil etadi.
Biosferaga xozirigi vakitda fakatgini yerning kobigida tarkalgan tirik organizmlar kirib kolmay, balki uning tarkibiga kadimgi davrdagi organizmlar ishtirokida xosil bulgan litosferaning kismi xam kiradi. Shuning uchun xam biosferaning nsobiosfera va kadeobiosfera kabi tarkibiy kismlari ajratilgan.
Biosfera uzi ichiga atmosferani kuyi kismi tranosferani (10-15 km balandlikkacha faol xayot mavjud bulgan, ba’zan 20 km balandlikdagi stratosferakatlamidagi tinim xolidagi organizmlarning chang dokchalari, uruglari, sporalari va boshkalar uchrashi mumkin)
xamda usv kobigi gidrosferani oladi.
Erning yuzasi kattik kobia – litosferadan iborat bulib, uning kalinligi odatda 50 – 60, ba’zan 100 km va undan ortishi mumkin. Xayot belgilarini esa 4-5 xatto 10-11 km dan ortik chukurlikdagi neft xaydovchi suvlarda mikroorganizmlaro uchrashi bilan mavjud ekanligi aniklangan. Chukindi jinslar gidrosferada xosil bulib, uning
kelib chikishidan xam tirik organizmlar, suv, shamol muxim omillardan xisoblanadi.
Biosferada organizmlarning faol xolatda xayot kechirishi bir xil emas. Vernadskiy sayyoradagi barcha tirik organizmlar yigindisini tirik modda deb atagan.
Tirik moddalar bir tekis tarkalagana joylar, suv katlami – litosfera va trotosferalar chegarasi, ya’ni tuprok va uning katlamidagi usimlik ildizlari, zamburuglar, mikroorganizmlar, tuprokda – xayot kechiruvchi boshka xayvonlar. Shuningdek tranosferaning tuprok yuzasidagi kismi, usimliklarning yer usti organlarikismi joylashgan katlam xisoblanadi. Bu yerda usimliklarning sporalari, changdonachalari va uruglarning asosiy massasi xam uchib yuradi. Ushbu katlam fitosfera deb atalib, biosferada energiyani tukplovchi organizmlar asosan usimliklar xisoblanadi.
Biosfera uchun fakat tirik moddalarning bulishi xarakterli bulib kolmay, balki u kuyidagi xususiyatlarga xam ega buladi: ma’lum mikdorda suyuk xoldagi suvningsh bulishi, biosferaga juda kup mikdordagi kuyosh nurlari okiminingsh yutilishi, biosfera moddalarning uch agregat xolatida bugan chegarada, ya’ni kattik, suyuk va gazsimon fazalarni uz ichiga oladi. Shuning uchun xam biosfera uchun uzluksiz xoldagi moddalar va energiya aylanishi xarakterlidir. Bunda tirik organizmlar faol katnashadilar.
Erda boradigan xar kanday jarayonlarning manbai va boshlanishi kuyosh nuri energiyasi xisoblanadi. Yoruglik ta’sirida buladigan yashil usimliklardagi fotosintez jarayoni natijasida organik moddalar tuplanadi.
Energiyaning aylanishi moddalrning aylanishi bilan chambarchas boglik. Moddalrning kichik doirada (biologik) va katta doirada (geololgik) aylanishlari mavjud.
Moddalraning tabiatdagi aylanma xarakati yer yuzida xayot tarklgan kobik – biosferada ruy beradi.
Biosfera tugrisidagi ta’limotni tanikli olim, akademik V.I. Vernadskiy (1863 – 1975 ) ishlab chikdi. Biosferaga atmosferaning pasti kismi (troposfera va strotasferaning 25 km gacha balandlikdagi kismi), gidrosfera xamda litosferaning yuza kismi (kuruklikdan 3 km, suv ostidan 0.5 km chukurlikgacha) kiradi.
Biosferani doimiy ravishda uzaro boglangan va bir – birini muvofiklashtirib, uygkunlashtrib turadigan turli tuman xayotiy xodisa va jarayonlar uzluksiz ravishda davom etadi.
Tabiatda doimiy ravishda yangi organizmlar vujudga kelib, "karilar" ulib turadi. Er yuzida kuyosh energiyasi ta’sirida utadigan biologik modda almashinuv jarayoni natijasida biologik moddalar (bioproduktsiya) tuplana boradi. Bularning bir kismi vakt utishi bilan torf, toshkumir, oxaktosh va boshka kazilma boyliklarga aylanadi.
Erda xayot boshlanganga kadar fakat abiotik omillar ta’sir ku2rsatgan bulsa, xayot paydo bulishi bilan biotik omillar kushildi.