Andijon mashinasozlik instituti "mashinasozlik texnologiyasi"

Nazorat savollari

1. 
   Ekologik tizim va uning tuzilishi.
   
2. 
   Ekologik muhit va ekologik omillar deyilganda nimani tushunasiz?
   
3. 
   Ekologik omillar va ularni tavsifi.
   
4. 
   Abiotik omillar deganda nimani tushunasiz?
   
5. 
   Biotik omillar deganda nimani tushunasiz?
   
6. 
   Populyatsiya nima?
   
7. 
   Antropogen ekologik sistemalar deganda nimani tushunasiz?
   

Adabiyotlar ro’yxati.

1. 
   Национальный доклад. О состоянии окружающей природной среды и использовании природных ресурсов в Республике Узбекистан. – Т., 2002.
   
2. 
   Abirqulov Q.N., Rafiqov A., Hojimatov A.N., Ekologiya. O’quv qo’llanma. T.: 2004.
   
3. 
   Abirqulov Q. N., Xojimatov A., Rajabov N., Atrof muhit muhofazasi, o’quv qo’llanma - T.: Yozuvchilar uyushmasi nashriyoti, 2004
   
4. 
   Горелов А.А. Экология. Учебное пособие. – М.: «Юрайт», 2002.
   

3- mavzu. Atrof-muhitning inson salomatligiga ta’siri

Reja:

1. 
   Atrof-muhitning inson salomatligiga ta’sirida biologik, kimyoviy va fizikaviy omillarning roli
   
2. 
   Inson salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi omillarga qarshi kurash chora- tadbirlari
   
3. 
   Insonlarning xo’jalik faoliyati natijasida atrof-muhit holatining o’zgarishi va uning oqibatlari
   
4. 
   Atrof-muhit holatini kuzatish
   

Atmosfera ifloslanishiningi inson sogligiga ta’siri. Sanoati nixoyatda rivojlangan katta shaxarlar va sanoat markazlarining atmosfera xavosidagi chang, tutun, kurum va tumunlar ba’zi vaktlarda kuyosh nurlarini tusib kuyib, yer yuziga yetarli darajada ultrabinafsha nurlarini utishiga yul bermaydi. Ultrabinafsha nurlarining yer yuziga yetarli mikdorda tushmasligi, uz navbatida, turli kasalliklarni, ayniksa bolalarda raxit kasalligini keltirib chikaradi.

Katta shaxarlarda atmosfera xavosi tarkibidagi chang mikdorini xar-xil bulishi shaxarni obodonlashtirishga, daraxt va urmonlarning bulishiga, sanoat korxonalarining katta-kichikligiga xamda ular shaxar xududida joylashishiga boglikdir.
Xavoning changli yoki tumanli bulishi, ifloslanishi, va kuyosh radiatsiyasiga ta’siri shaxar muxitini uzgartirib yuboradi, xavo xarakatini sekinlashtiradi, uning nisbiy namligini kamaytirishi xam mumkin. Shaxarni kuyuk tuman bosishi xam xavflidir, chunki tuman tomchilari tarkibidagi zaxarli moddalar inson organizmiga kirgach, salbiy ta’sir kursatadi. Germaniyaning Gamburg, Angliyaning Glazgo shaxarlarida sodir bulib turadigan tumanning zararli tomoni shundaki, u chang zarralarini xavoda tarkalib ketishiga va uz-uzicha tozalanishga yul kuymaydi.
Sanoat markazlaridagi bunday tumanlar inson salomatligiga salbiy ta’sir kiladi, jumladan burun yukori nafas yullari shillik kavatlarini yalliglantirib turli kasalliklar paydo kiladi. Shunday tumanli kunlarda bemorlarning axvoli keskinlashadi. Masalan surunkali bronxit, emfizema, tumov, ziknafas kasalliklariga duchor bulgan bemorlar uzlarini yomon xis kiladilar. Tumanlar transport yul xarakatini izdan chikaradi, falokatlar kelib chikishiga sabab buladi.
Atmosfera xavosidagi chang zarrachalari inson organizmiga noxush ta’sir kiladi. Changlarning asorati ular tarkibidagi kimyoviy moddalarning biologik faoliyatiga, tabiatiga fizik jixatiga boglik buladi. Masalan, xavodagi chang tarkibidagi kurgoshin (Pb), margimush, marganets (Mn), kadmiy (Cd), ftor (F), aerozollari organizmga mutassil tushib turgach, surunkali kasalliklar paydo bulishi anik. Jumladan, kamkonlik, flyuoroz poliartrit, polinevrit kabi kasalliklarni keltirib chikarishi mumkin.
Ayniksa radioaktiv changlar nakadar xavfligi bilan ajralib turadi. Radioaktiv changlar nakadar xavfliligini Chernobl fojiasida, Semipalatinsk poligonining asorati borgan sari namoyon bulayotganida kurish mumkin. Zaxarli bulmagan yirik diametrli chang zarrachalari kuz va burunning shillik kavatlariga tushib, ularni jaroxatlaydi, yalliglanish jarayoni burunda, tomokda, kekirdakda va bronx naylarida kuzatiladi. Bunday xollar utkir va surunkali rinit, laringit, faringit,
troxeit, bronxit yoki troxeo-bronxit, larengotroxeit kabi kaslliklarni keltirib chikaradi. Nafas yullariga, upkaga kvarts changlari tushsa pnevmokoniyoz kasalligini, elektr stantsiyalaridan chikadigan kurumlar tarkibida 14,9-19,7% kremniy(silitsiy) kushoksid moddasining bulishi esa silikoz kasalligini keltirib chikaradi.
Katta industrial shaxarlarining atmosfera xavosi tarkibida mazkur modda 20- 30% ga yetishi mumkin. Shuni aytish kerakki, changlarning eng mayda zarrachalari organizmga zararli ta’sir kursatadi. Xavodagi gaz tarkibining uzgarishi gigenik nuktai nazardan xavfli xisoblanadi. Xavoda kandaydir noxush xid sezilsa va nafas yullari orkali organizmga kuprok kirib kolsa, albatda kasallik sodir buladi. Birok shunday gazlar xam borki, ular uta zaxarli bulishiga karamay, sira xidi bulmaydi. Jumladan is gazini inson seza olmaydi. Kupincha shaxar atmosfera xavosiga sanoat korxonalari juda kup turli xususiyatli xidsiz va xidli gaz aralashmalarini chikarib tashlashi mumkin. Katta industrial shaxarlarga kirib kelganda xavo tarkibi, uning musaffoligi buzilganligini sezish mumkin. Masalan, Olmalik, Chirchik, Navoiy va boshka shaxarlar atmosfera xavosining tarkibida 10 va undan ortik gazlar buladi.
Bular, albatda, bunday shaxarlardagi sanoat korxonalaridan, avtotransport vositalaridan ajralib chikadigan gazlardir. Xavo tarkibidagi zararli gazlar tugridan-tugri nafas yullariga kirib, upkaning alveolalariga, konga utadi, yoxud shillik kavatidagi namliklar bilan birikib, uni yalliglantirishi mumkin. Uzbekistonda olib borilgan ilmiy-tadkikot ishlari zaxarli gazlar kupincha yoshi utgan kishilarga, shuningdek yosh bolalarga ancha keskin ta’sir etishini, kasalliklar xiyla ogir utishini, bunda bemorlarning ancha kismi nobud bulishi mumkinligini kursatdi.
Agar xavoda oltingugurt oksidi kup tuplanib kolsa kishilarda bronxit, gastrit, upka kasalliklarini vujudga keltiradi. Angliyali olimlar shaxarlarda kishloklarga nisbatan upka rakidan ulganlar soni kup bulganligini aniklaganlar. Atmosferada vodorod sulfid (H₂S) gazining ortib ketishi natijasida odamning boshi ogriydi, kayt kiladi, darmonsizlanadi va xatto xid bilish kobiliyati zaiflashadi. Ftor (F) birikmalari ta’sirida burundan kon keladi, tumov paydo buladi, kishi yutaladi. Azot oksidlari tufayli upka kasallanadi, kon bosimi pasayadi, va natijada bosh aylanadi, xushidan ketadi, kayt kiladi. Kurgoshin (Pb) changi kishi asabiga ta’sir kiladi bosh miya yalliglanishiga sabab buladi, jigar va buyrak faoliyatini susaytiradi, bolaning jismoniy tarakkiyotini kechiktiradi. Kishi organizmiga radioaktiv moddalar xam yomon ta’sir etib buyrak usti bezini, jinsiy bezlar faoliyatini, kalkonsimon bez faoliyatining normal ishlashiga salbiy ta’sir etadi, kon tarkibini uzgarishiga sababchi buladi.
Atrof-muxit komponentlari bir-biriga dialektik boglanganligi tufay-li insonning xujalik faoliyati natijasida ayniksa ularni uzluksiz va shu jumladan xar bir komponentini xolatini yomonlashishi, ya’ni iflos-lanishi oshib bormokda. Bunday xolat uz navbatida tabiatni boshka kom-ponentlariga xam ta’sir etib inson, xayvon va usimliklar organizmida salbiy uzgarishlarni vujudga keltirmokda. Shu tufayli biz tabiat ele-mentlarini (atmosfera xavosini, suvni, tuprokni) ifloslanishini inson organizmiga, xayvonlarga va usimliklarga ta’sirini kurib chikamiz.
A. Xavoni ifloslanishi inson organizmiga salbiy ta’sir etib, ular salomatligini yomonlashishiga sabab bulmokda. Ayniksa oltingugurt oksi-di, ftor birikmasi, azot oksidlari, xar txil sanoat changlari, radioaktiv moddalar va kishlok xujalik pestitsidlari inson organizmida xar xil kasalliklarni vujudga keltiradi.