Андижон давлат университети кошидаги 3-сон академик лицей буйрукдан кучирма

Ekosistema chegaralari 
. Ekosistema tushunchasi, uning chagarasiga o‘xshab ko‘rinadi, 
lekin uning katta kichikligi bor. Masalan, jumoli uyasi , akuvarium , shoxlar, botqoq, kosmik kema 
xonasi, dengiz , o‘rmon, tog‘, biosferalar o‘rtasidan chegaralovchi chiziq o‘tkazish mumkin
bo‘lsa, ularning har biri alohida-alohida ekosistemadir. 
Ekosistema o‘zining hajmiga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi : 1) Makroekosistema – 
okean yoki jog‘rofik hududlar; 2) Mezoekosistema –o‘rmon , hozuz , ko‘l ; 3) Mikroekosistema-
quriyotgan daraxt , kolba , akvarium . 
Makroekosistema.
Katta yoki kichik ekosistemalarga energiyaning kirishi – chiqishida
muhitning o‘zgarishi har xil bo‘ladi, ya‘ni : 1) O‘zgarish ekosistemasining hajmiga bog‘liq, agar u 
katta bo‘lsa (tabiiy hudud , okean) tashqi muhitning qisman o‘zgarishiga qaram bo‘lmaydi , 
kichiklar ( hovuz , bog‘) qaram bo‘ladi; 2) Ekosistema katta bo‘lsa , unda energiya va moddalar
kelishi , almashinishi va chiqish ham ko‘p bo‘ladi; 3)Ekosistemsda avtotrof va geterotrof 
organizmlar o‘rtasida bo‘lib o‘tadigan jarayonlar tengligining buzilishi kuchli bo‘lsa , uni tiklash
uchun tashqaridan keladigan energiya ham ko‘p bo‘ladi; 4)Yosh sistemalarning rivojlanish 
stadiyasi va darajasi eski, yetilgan sistemalardan farq qiladi.
Ekosistemalarning tuzilishi
. Ekosistemalarning asosiy xususiyatlaridan biri –bu yer usti
muhiti , chuchuk suv , dengiz yoki sun‘iy ekosistemalarda uchraydigan avtotrof va geterotrof 
organizmlar o‘rtasidagi munosabatlardir.Ekosistemalar trofik (oziqlanish) tuzilishi bo‘yicha
quyidagi pog‘onalarga bo‘linadi, ya‘ni: 1) Yuqori atrof (mustaqil ovqatlanuvchi )pog‘ona yoki ‘‘ 
yashil pog‘ona‘‘. Bu pog‘onani o‘simliklar yoki ularning qismlari tashki qiladi . Ularning o‘z
tanalarida organik moddalar to‘playdi; 2) Pastki geterotrof pog‘ona (boshqalar bilan ovqatlanish 
) da tuproqda to‘plangan turli qoldiq (barg , shox, ildiz ) lar namlik yordamida chiriydi, moddalar
bir ko‘rinishdan ikkinchi ko‘rinishga o‘tadi va murakkab birikmalar hosil bo‘ladi.
Biologik nuqtai nazardan ekosistema tarkibida quyidagi konponentlarni ajratish
mumkin,ya‘ni :1) Neorganik moddalar (C,N, CO
2
, H
2
O); 2) Organik moddalar biotik va abiotik 
qismlarini birlashtiradi. 3) Havo, suv va substrat muhitlar bo‘lib, ular iqlimning hamma fizikaviy
omillarini o‘z ichiga oladi; 
4) Avtotrof organizmlar majmuai-produtsentlar (yaratuvchilar ), yashil o‘simliklar ; 5) 
Gererotrof organizmlar – makro va mikro konsumentlar , fagotroflar tayyor chirindilar
holatiga o‘tkazadigan organizmlar majmualariga redutsentlar yoki destruktorlar kirib, ularni
bakterialar, zamburug‘lar, sodda tuzilgan va o‘lik organik moddalar bilan oziqlanadigan
organizmlar tashkil qiladi.Trofik tuzilishdagi qonuniyatlar ikki kategoriyaga bo‘linadi; biofaglar-

---

45 
tirik organik moddalar bilan oziqlanuvchi va saprofaglar- o‘lik organik moddalar bilan
oziqlanuvchilar . Biofaglar ichida fitofaglar –o‘txo‘r hayvonlar,insonlar, parazitlar birlamchi
konsumentlar , yirtqichlar ikkilamchi, uchlamchi konsumentlar uchraydi. 
Trofik tuzilish oziqlanishini quyidagicha sodda holda ham ifodalash mimkin ya‘ni: 
O‘simliklar 
Qo‘y, quyon Tulki, bo‘ri, burgut 
_____________

_______________

________________________ 
Produksentlar 
Birlamchi Ikkilamchi konsumentlar
konsumentlar
Ekosistemaning tirik va o‘lik qismlari bir-birlari bilan aralashib, bi butun majmuani hosil
qiladi , ularni ajratish juda qiyin. 
Ekosistemaning ichidagi ko‘pchilik biogen elementlar (uglerod, azot,fosfor) va organik
birikmalar (uglevodlar,oqsillar, yog‘lar ) tirik organizmlarning ichidagina emas balki ularning
sirtida ham uchraydi va tirik hamda o‘lik jinslar o‘rtasida doimiy energiya oqimini hosil
qiladi.. 
Ekosistemaning 3 ta tirik komponentlari (produksentlar, fagotroflarr va safrofitlar) ni tabiatning 
3ta funksional olami sifatida qarash mumkin . Ularning bunday bo‘linishi oziqlanish turlari va
energiyadan foydalanish manbaiga asoslangan .