Андижон давлат университети кошидаги 3-сон академик лицей буйрукдан кучирма

Nodavriy ekologik omillar. 
Organizmning yashab turgan normal muhitida bo‘lmaydigan, birdan kelib 
chiqadigan, 
ltyinchalik yo‘qolib ketadigan omillarga nodavriy omillar deyiladi. Shuning uchun ham bunday 
omillarga organizmlar moslashib ham ulgurmaydi. Nodavriy omillarga: shamol, chaqmoq, yon‘in 
kabilarni, insonlarning tabiat bilan faoliyati, yirtqichlar, parazitlar, zararli hashoratlar, zamburug‘larni 
ham kiritish mumkin. 
Keyingi misollar organizmlardagi ―biotik omillar‖ dan kelib chiqadi. Lekin bu yerda o‘ziga 
xos tushuncha bor. Masalan, tabiatda uchraydigan xo‘jayin-parazit
munosabatida xo‘jayinning parazitga ta‘sirini ikkilamchi davriy omillarga kiritish mumkin, 
chunki xo‘jayin tanasi parazit uchun normal yashash joyi. Lekin rivojlanish uchun parazitning 
bo‘lishi shart emas. Shu xolat davriy omilga o‘tadi. Ko‘pchilik holatlarda nodavriy ekologik 
omillarga moslashish hislati bo‘lmaydi.
Nodavriy ekologik omillar, asosan ma‘lum joydagi tur vakillarining soniga ta‘sir qilib tur 
areali individual rivjlanishini o‘zgartirmaydi. 
Nodavriy omillarni nazariy o‘rganish natijasida qishloq xo‘jalik zararkurandalarga qarshi 
chora-tadbirlar ishlab chiqishda qo‘l kelishi mumkin. 
Organizmlarning ekologik individulligi. 
Tabiatdagi uchraydigan o‘simliklarning senozlari ichidagi katta va kichik areallar ko‘pincha 
bir-biriga to‘g‘ri kelmaydi chunki har bir tur muhit omillarga moslashadi, ularning ta‘sirini o‘zicha 
qabul qiladi.
Tur vakillarining ekologik individualligi ularning o‘zlaricha moslashishi nasliy va rivojlanish 
jarayonidan kelib chiqqan xislatlar yig‘indisidir. Bu xislatlar organzimning rivojlanish (ontogenez)
jarayonida yuzaga chiqadi. Tabiatda uchraydigan populyatsiyal;ar bir-biriga o‘xshaydigan bir-xil tur 
vakillari bo‘lmaydi. Shu tur vakillarining o‘ziga xos xislatlaridan tashqari ularning ekologik 
individualligi turli xollarda yuzaga keladi. 
Tabiatda uchraydigan ko‘plab populyatsilarni xosil qiluvchi tur – individuallar u yoki bu 
muhit omiliga ko‘proq yoki kamroq ekologik mutanosidlikda bo‘ladi. Masalan, ayrim individumlar 
haroratning pasayishiga juda sezgir bo‘lsa ikkinchisi ancha chidamli uchunchi individum esa 
havoning ozgina quruganiga ham bardosh bera olmaydi, Yana biri juda quruq joylarda o‘sadi. 
Populyatsiyalar ichidagi ekologik individuallik, shu tur vakilining hayotchanlik, noqulay 
sharoitlarga ham bardosh beradi, chidab turning saqlanib qolishiga imkon beradi. O‘simliklarning 
joylahsishi bo‘yicha shimoliy namlikni sezuvchi o‘simliklar o‘zlarining janubiy areallari 
chegaralarida qiyaliklarning shimoliy yon bag‘irlariga joylashadi. Janubiy issiqlikni sezuvchi 
o‘simliklar esa shimolga qarab siljishi bilan qiyaliklarning quyosh kuchli qizdiradigan janubiy yon 
bag‘irlarida o‘sadi. 
 
4-rasm. V.V. Alyoxining o`simliklarning taqsimlash sxemasi. 

---

23 
O‘simliklarning joylahish doirasi faqat tog‘li joylardagi murakkab ekologik omillar uchraydigan 
joylardagina yaqqol ko‘rinishi mumkin. Shunga qaramasdan geobotanik tadqiqotlar olib borilganda 
va o‘simliklarning turlar tarkibi, ularning joylashishini aniqlashda ahamiyat kattadir.