Андижон давлат университети кошидаги 3-сон академик лицей буйрукдан кучирма

Rivojlanish chefaralovchi va davriy ekologik omillar. 
Tabiatdagi hamma ekologik omilar

birlikda murakkab hamjihatlikkda, bir vaqtda tirik 

organizmlarga ta‘sir qiladi. Shunday ekologik omillar yig‘indisi konstelyatsiya deyiladi. 
Organizmning ma‘lum bir omilga nisbatan optimal chidash chegarasi boshqa omillar ta‘siriga ham
bog‘liqdir. Masalan, optimal harorati muhitda namlikning kamligi, organizmda ozuqa moddalarining 
yetishmasligi ortib boradi. Ozuqa moddalarning yetarli bo‘lish bilan esa organizmning bir necha 
ekologik omillarining o‘zgarishiga ortadi. Tabiatdagi biror-bir ekologik omilning o‘rnini ikkinchi 
omil bosa olmaydi. Iqlimning bir omilini ikkinchi omil bilan almashtirib bo‘lmaydi. Shuning uchun u 
yoki bu sharoitning o‘zgarishida organizmlarning hayot-faoliyati uchun shu muhitda bor omillardan 
ko‘proq yuzaga kelib turgani hisobiga
turlarning optimal talab imkoniyatlari qondiriladi. 
Ma‘lum organizmlarining ekologik chidamlilik chegarasiga ta‘sir qiluvchi omilning 
yetishmasligi yoki uning kuchi ko‘pligi, chidamlilik chegarasiga yaqinligi shu ekologik omilning 
chegaralovchi darajasi, deb ataladi. 
Chegaralovchi ekologik omil sifatida haroratni ko‘rib ciqamiz. Shoxli hayvoni Sibirga 
qaraganda harorat uncha past bo‘lmagan Skandinaviyaning shimolida tarqalgan. Shu hayvonning 
Sibirning shimoliy hududlarida tarqalmasligi bu yerda qishning harorati ancha past (-45-55
0
C) 
bo‘lishi sababdir. Ovro‘pada qoraqayin dfaraxtining keng tarqalmasligi yanvarning past harorati 
tufayli bo‘lsa, Qizilqum saksovulining boshqa joyda yo‘qligi kam namlik, yozning yuqori haroratiga 
moslashishi sabab bo‘ladi. 
Tur vakillari populyatsiya va turlarga to‘g‘ridan –to‘g‘ri ta‘sir qiladigan ekologik omillarni 
analiz qilish natijasida ma‘lum vaqtda va ma‘lum joyda organizmlarning hayot-faoliyatini 
chegaralovchi omillar xislatlarini aniqlash mumkin. 
Ayrim turlarning qaysidir bir ekologik omilga nisbatan chidamlilik chegarasining o‘zgara 
boshlashi o‘rganilayotgan biotopda bir omilning kuchliroq o‘zgarishga bog‘liq bo‘lib, shu omilni
muhitdagi organizmlarga nisbatan chegaralovchi omil, deb hisoblash mumkin. Muhitdagi doimiy 
bo‘lgan ekologik omiga moslashgan tur uchun omil chegaralovchi bo‘la olmaydi. 
Masalan, Qizilqumning namligi kamligiga moslashgan oq va qora saksovullar uchun namlik, 
harorat chegaralovchi ekologik omil bo‘la olmaydi. Yana bir misol, tuproqda kislorod chegaralovchi 
omil hisoblanmaydi (bundan yer tagida yashovchi hayvonlar istisno), lekin kislorod suv sharoitida 

---

22 
chegaralovchi ekologik omil hisoblanadi. Ya‘ni suvda erigan kislorodning yetishmasligidan baliqlar 
o‘lat (zamor) kasalligiga chalinib qirilib ketadi. 
Tabiiy muhitda ekologik holat o‘zgarsa, albatta, shu yerning ekologik omillarining o‘zaro 
nosbati ham o‘zgaradi. Shuning uchun turli hududlarning chegaralovchi omillari bir xil emas. 
Masalan, shimolda ma‘lum turlarning ko‘payish, tarqalishini chegaralovchi omil issiqning 
yetishmasligi bo‘lsa, janubiy tumanlarda esa namlik, ozuqaning yetishmasligi va yuqori harorat 
chegaralovchi omillar hisoblanadi. Bir ekologik omilning o‘zi bir tur uchun bir vaqtda, bir joyda 
chegaralovchi omil bo‘lsa, keyinchalik esa shu omilning mohiyati o‘zgaradi. 
Bunday holatni organizmlarining rivojlanish davrida ko‘rish mumkin. Chunki o‘simliklar va 
hayvonlar ko‘payish davrlarida muhit omillarining o‘zgarishiga nisbatan sezuvchan bo‘ladi. Masalan, 
jo‘xorining unib chiqishi, poya qilishi, boshqa, shona hosil qilish davrlarida ekologik omillar turli 
darajada ta‘sir qiladi. Yoki qushlarning bir kontinentdan boshqa bir kontinentga ko‘chishi-
migratsiyasi davrida ekologik omillar ularning tuxumlari va tuxumdan chiqqan yosh qushchalar 
uchun chegaralovchi hisoblanadi.