Amaliy matematika va infarmatika

6.4Zilzila kuchini xisobga olish va bundan guruntlar sharoitini xisobga olib, zilzila kuchini boholash.
Tayanch so`z va iboralar: Zilzila, o`pirilish zilzila, vulkan otilishi, tektonik zilzila, portlatishlar, dengizdagi zilzila, tsunami tezligi, gipotsentr, epitsentr, yetish chuqurligi, Farg`ona vodiysidagi zilzilalar.


6.1Yerning ichki dinamik jarayonlari va ularning turlari.
Er sharida quruqlik va dengizlarda turli sabablarga kura paydo bo`lgan kuchlar ta’siridan yer kobigi qatlamlarining tebranishi zilzila deb ataladi. Tabiatning bunday eng daxshatli baxtsizlik keltiruvchi xodisasi xozirgi davrdagi tog` xosil bu-lish jarayonlari bilan bog`liqdir.
Seysmik tebranishlar yer yuzasida tuxtovsiz sodir bo`ladi. Olimlarning aniqlashicha, xar yili yer shari buylab 100 000 dan ortik zilzilalar bo`lib turadi. Demak, xar soatiga 11,4 marta yer silkinib turadi. Bulardan 10 000 tasi kishilar sezadigan zilzilalar bo`lib, undan 100 tasi vayronalik keltiruvchi, daxshatli zilzila xisoblanadi.
Zilzilalar kelib chikishi va sodir bo`lish sabablariga kura quyidagi gruppalarga bulinadi: a) yer kobigining ustki qismidagi qatlamlarning o`pirilishidan bo`ladigan zilzila: b) vulkonlar otilishidan bo`ladigan zilzila; v) tog` xosil bo`lish jarayoni natijasida bo`ladigan tektonik zilzila; g) portlatishlar natijasida bo`ladigan zilzila. (1, 2, 3.)
O`pirilish zilzilalari. Bizga ma’lumki yer osti suvlari, tog` jinslarining govaklari orqali doimo xarakatda bo`ladi. SHu xarakat davomida yer osti suvlari oxaktosh, gips, angidrit, tosh tuzi tarkibidagi tez eriydigan kalg’tsiy, magniy, natriy, tuzlarini eritib uzi bilan okizib ketadi. Natijada yerning pastki qatlamlarida katta-katta bushliklar, gorlar xosil bo`ladi. Agar gorlarning shiplari yetarli darajada mustaxkam bulmasa, ular yuqorida yotgai jins qatlamlarini og`irligini kutara olmay upirilib to`shadi. Upirilgan joylarda voronkasimon katta chuqurlik xosil bo`ladi va ba’zan ular suv bilan tuladi. Upirilgan massaning bushlik tubiga borib uriling zarbidan zilzila sodir bo`ladi.
O`pirilish zilzilasi uchogi yer yuzasiga yaqin joylashganligi sababli bunday zilzilalar kichik maydonlarga tarkaladi. Masalan, 1914 yilda Xarg’kov oblastining Volchansk rayonida o`pirilish natijasida 7 balli zilzila bo`lib, bu silkinish diametri 100 km maydonga tarqalgan.